Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 26

ÞORSTEINN GYLFASON
SKÁLDSKAPUR OG
SANNLEIKUR
I
Sannleikskenningin
Það er afar algeng hugmynd um
skáldskap að honum sé ætlað að láta
einhvern sannleika í ljósi. En það
getur ekki verið neinn venjulegur
sannleikur því að oftast nær er skáld-
skapur einmitt skáldskapur, það er að
segja tilbúningur eða uppspuni. Og til-
búningur eða uppspuni er auðvitað
ósannur. Vilmundur Jónsson hefur
þessa kenningu eftir Halldóri Lax-
ness: „allur skáldskapur er fyrst og
fremst blekking og að jafnaði því
betri skáldskapur, því fullkomnari
sem blekkingin er.“' Af þessum sök-
um hafa þeir sem trúa á sannleikann í
skáldskap orðið að búa sér til aðra
sannleikshugmynd en hina venjulegu
og trúa þá á tvenns konar sannleika,
skáldlegan sannleika annarsvegar og
hversdagslegan sannleika hins vegar.
Þá er oftar en ekki talið að skáldlegi
sannleikurinn sé í einhverjum skiln-
ingi æðri eða meiri en hinn hversdags-
legi. Og aðrir andmæla eins og Archi-
bald MacLeish, skáldið ameríska sem
frægast er á íslandi fyrir að hafa lagt
til einkunnarorðin að Tímanum og
vatninu, gerir í fyrirlestri sínum
„Skáldið og blaðamaðurinn11.2 Stund-
um er skáldlegur sannleikur gerður
að andstæðu vísindalegs sannleika,
og menn flytja innblásnar ræður um
skáldskap og vísindi sem andstæður í
andlegu lífi og búi hvor um sig við
sinn sannleika. Ég minnist frægrar
enskrar ritdeilu um vísindi og bók-
menntir og þann sannleika sem eigna
megi hvoru um sig. Þar áttust þeir við
lífefnafræðingurinn Peter Medawar
og gagnrýnandinn John Holloway.3 í
fæstum orðum er sannleikskenningin
um skáldskap og jafnvel alla list ein af
heldri kenningum fagurfræðinnar fyrr
og síðar.
Þess má gcta til fróðleiks að alveg
sambærileg sannleikskenning er til
um trú: þá eru trúarleg sannindi gerð
eðlisólík til að mynda vísindalegum
sannindum, þannig að kraftaverkasög-
ur guðspjallanna eða sjálf píslarsagan
geti verið trúarlega sannar þótt þær
séu vísindalega eða sagnfræðilega
ósannar. Bróðurparturinn af guð-
fræði þessarar aldar gengur út á þessa
tvíhyggju eða tvöfeldni um sannleik-
ann.
II
Kenning Aristótelesar
Sannleikskenningin um skáldskap
er rakin til Aristótelesar eins og fleira
í menntum og vísindum okkar Vest-
urlandabúa. Um það má lesa fræga
málsgrein í skáldskaparfræði hans
Um skáldskaparlistina 1451 b5-11:
Af þeim sökum er skáldskapurinn heim-
spekilegri (vísindalegri) og æöri en öll
sagnfræði, en skáldskapurinn tjáirfrem-
ur hið almenna, sagnfræði hið einstaka.
Hið almenna er það sem ákveðin mann-
tegund er líkleg til eða hlýtur að segja
eða gera, en það vill skáldskaparlistin
tjá, þótt persónunum séu valin sérstök
nöfn. Hið einstaka er það, sem til dæmis
Alkíbíades gerði eða varð fyrir.4
Með hugmyndinni um skáldlegan
sannleika, sem væri meira að segja
æðri en venjuleg söguleg sannindi,
mætti líta svo á að Aristóteles sé hér
að gera enn eina uppreisnina gegn
kennara sínum Platóni sem var á móti
skáldskap eins og menn vita af því að
hann trúði því eins og Halldór Lax-
ness að skáldskapur væri lygimál,
blekking.
Það virðist liggja í orðurn Aristó-
telesar eins og þau eru oftast þýdd að
skáldskapur flytji okkur almenn sann-
indi um mannfólkið, nánar tiltekið
um manntegundir: svona er hetja,
svona er kokkáll, svona er skass. Og
af þessum tegundarlýsingum megi
læra miklu meira af sannindum um
manneskjurnar en til dæmis af ráð-
vandlega skrifaðri ævisögu einhvers
einstaklings sem þarf ekki að vera
neinum manni líkur.
Nú virðist mér sá galli vera á
orðum Aristótelesar ef við skiljum
hann svona að það sem hann segir er
augljóslega rangt. Það er að vísu til sú
tegund bókmennta sem gengur út á
24