Svart á hvítu - 01.06.1978, Blaðsíða 7

einhlítt að nútímaskáld hafi sett sig í þessar spá-
mannlegu stellingar, en mörg þeirra aðhylltust þá
speki sem Malraux dró eitt sinn saman eitthvað á
þessa leið: Eftir að algildin höfðu glatast Vestur-
heimi, stóð mannkynið andspænis örlögunum,
fáránleikanum og skelfingunni. Örlögin eru það
sem við getum ekki umflúið, en þar sem allt okkar
streð er barátta gegn hinu óumflýjanlega er það
fáránlegt — þegar okkur verður það Ijóst fyllumst
við skelfingu (eftir Hinchcliffe, s. 16).
Látum þetta nægja um módernismann að sinni.
Það hefur aóeins í framhjáhlaupi verið drepið á
félagslegar kringumstæður og uppruna
módernismans, og síst einsog vert væri. Jafnframt
verður að hafa í huga að þær meginhugmyndir sem
hér hafa verið nefndar birtast á ýmsum tíma, í
ýmsum stefnum og hafa mismikið vægi hverju sinni
í þróun módernismans. Þá þróun verð ég að láta
liggja á milli hluta og deilur marxista um tak-
markanir og möguleika módernismans því miður
líka. í bili aðeins þetta: Módernísk Ijóðagerð innan
þess ramma sem hér hefur verið dreginn upp, er að
öllum líkindum á undanhaldi. Síðustu áratugi, og
þó einkum síðasta áratug hefur þróun heimsmála
knúið mörg skáld til að reyna aö brúa þá gjá milli
lýrísks sjálfs og samfélagsveruleika, sem einkenndi
,,eldri“ módernisma. Við þá iðju njóta þeir auðvitað
góðs af Ijóðrænum ávinningum fyrri skálda, og
framhjá menningarrýni þeirra verður ekki gengið.
Tengd þessu er viðleitni til að hætta að vera skáldið
sem ræðir við sjálft sig, eða engan, og finna nýjar
leiðir til aö koma nýrri Ijóðlist á framfæri.
Sjödægra — þá sökk hennar
rím einsog steinn
Módernísk Ijóðagerð verður ekki ríkjandi stefna í
nágrannalöndum okkar fyrr en eftir seinna stríð, þó
brautryöjendur hennar hafi þá sumir verið látnir.
Island virðist í þessu efni fylgja Danmörku, Noregi
og Svíþjóö, en sænskumælandi Finnar eru vel á
undan. Módernísk heimssýn eða hugmyndafræði*)
hafði aö vísu gægst fram áður í nokkrum Ijóðum
íslenskra skálda: Þar ber hæst Jóhann Sigurjóns-
son sem hafði birt eftir sig nokkur kvæði í tíma-
ritum, áður en ritsafn hans kom út 1940. En Tíminn
og vatnið kemur ekki fyrr en 1948, Dymbilvaka
Hannesar Sigfússonar ári síðar og Ljóð Sigfúsar
Daöasonar 1951. Þá var brautin rudd, í þessum
x) Hér veröur ekki hjá því komist að hafa fyrirvara. Hugtakið
hugmyndafræði er vandmeðfarið. öll hugmyndafræði, öll kerfi
til skýringar á veruleikanum, er í eðli sínu einföldun og þar með
fölsun. En greina verður á milli lifaðrar hugmyndafræði, sem
birtir hugmyndir um áþreifanleik raunheimsins einsog fólk lifir
hann, og hugmyndafræði ríkjandi stéttar, gerræðislegrar hug-
myndafræði til skýringar á gerð samfélags, sem beinlínis blekkir
og er tilbúin, þó hún notfæri sér þætti úr hinni lifuðu ídeólógíu.
Afhjúpun hugmyndafræði er fólgin í að sýna eðli hluta og vensl
Þeirra, sem hið áþreifanlega yfirborð birtir ekki nema brenglað í
okkar samfélagsgerð. Hér verður hugtakið jafnframt notað á
pragmatískan máta um það kerfi hugmynda, sem birtist ítilteknu
skáldverki.
verkum og eflaust fleirum má finna sterka
móderníska drætti. Sjödægra kom út 1955. Mestu
deilurnar um formbyltinguna voru þá afstaðnar, þó
nokkrar bækur í frjálsu formi höfðu komið út. 10 ár
voru liðin síðan síóasta meiri háttar Ijóóabók kom
frá Jóhannesi úr Kötlum. „Sól tér sortna" var
hefðbundin, mörg löng kvæði full af réttlátri reiði og
hugsjónaeldi — en bar samt vitni um stöðnun og
það fann Jóhannes víst best sjálfur. Sama ár, 1945,
byrjuðu kvæði Anonymusar að líta dagsins Ijós í
Tímaritinu, 1948 komu út Ijóðaþýðingarnar
„Annarlegar tungur“ með sama höfundarnafni.
1955 hafði Jóhannesi lokið formbyltingunni á sjálf-
um sér í bili, og gaf út Sjödægru undir eigin nafni.
Form Ijóðanna verður til á svipaðan hátt og hjá
frumkvöðlum hins alþjóðlega módernisma: í
átökum milli algerrar háttleysu og hefðbundinna
bragarhátta, sem hérlendis einkenndust af rími,
stuðlum og hrynjandi. Ef lesandinn grípur nú
snöggvast Sjödægru úr bókaskápnum sér hann
þetta greinilega. Sum Ijóðin eru rímuð (Silfurlindin
s. 7), sum hafa Ijóðstafi (Hinn fagri þræll s. 11),
mörg hvoru tveggja (flest Ijóðin í Fyrstu bók).
Nokkuð Ijóð eru ort undir fornyrðislagi, sjálfsagt til
að leggja áherslu á tengslin við Völuspá. „Frjálst
form“ er mjög algengt, en oft er hrynjandinn þó
bundinn einhverjum hætti. Tökum sem dæmi
Ragnarök (s. 40) þar sem líkt er eftir eldgömlu ísa-
fold:
Sökk þér í bálsins haf
reikula stjarna vor
vesalings blinda jörð
augasteinn minn.
Raunar sýnast mér munu torfundin Ijóð í bókinni
sem ekki hafa einhvern „ryþrna". Upplesturinn,
hljómurinn er enn ofarlega í huga Jóhannesar.
Þættir formgerðarinnar eru líka breyttir frá fyrri
Ijóðum, líklega fyrir áhrif módernískra aðferða í
þeim efnum. Myndmál skipar meira rúm en áður.
Taka má undir orð Öskars Halldórssonar: ,,(
staðinn fyrir hljómgleði hins gamla brags kemur
sjóngleði nútímaljóðsins (þó ekki alveg, innsk. mitt).
Skáldið tekur að yrkja fyrir augað, hugskotssjónir
lesenda, gerir myndina að tjáningarmiðli og lætur
hana tala.“ (Ó. H., s. 133). Ræðumennska
Jóhannesar frá fyrri bókum verður að víkja að miklu
leyti. Ljóðin eru ekki jafn löng og úthverf og áður,
þau eru miðleitnari. Jóhannes tekur þó ekki skrefið
til fulls, tileinkar sér ekki vinnubrögð þeirra
módernista sem lengst gengu. Myndhverfingar eru
vissulega orðnar mjög algengar, en viðlíkingar eru
líka margar:
Ég flaug inn í hugskot fátæks manns
sem frelsandi leiftur.
(Hinn fagri þræll s. 11)
vér kóngsþrælar vér krossþrælar dýfum árunum
sem í bik
(Næturróður s. 50)
5