Íslenzk tunga - 01.01.1965, Blaðsíða 73
SVEINN BERGSVEINSSON
Álierzla á neitunarforskeytinu ó-
í lýsingarorðum og lýsingarháttum
LÝSINGARORÐ og lýsingarhættir með neitandi forskeytinu ó- skipt-
ast í tvo flokka eftir áherzlu orðanna.
A-flokkur
Ef neikvæða forskeytið ó- stendur t. d. fyrir framan stofnorðið
fríður: ófríður, liggur aðaláherzlan á fyrsta atkvæði, eins og raunar
aðalreglan í íslenzku segir til um. Þessi stofnorð gátu verið ein- eða
tvíkvæð að fornu máli. Svo var þó ekki alltaf og er ekki enn í sum-
um orðum, eins og síðar verður sýnt fram á nánar. í öðrum ger-
mönskum málum er þróun þessi misjöfn, sbr. dö. 'uret, þý. 'unrecht,
e. un'due, un’just.
Nú er algengt í íslenzku, að ó- standi sem neitunarforskeyti fram-
an við fleirkvæð lýsingarorð (þ. e. þríkvæð og þar yfir): óáreiðan-
legur, ófullkominn, ónákvœmur, óskilfanlegur, óstundvís. Þessi þró-
un, sem á ekki aðeins við um íslenzku, heldur og önnur mál ger-
mönsk, verður að teljast yngri en ó-forskeytið framan við einkvæða
og tvíkvæða stofna. Að vísu er dæmi í fornu skáldamáli, ósmábor-
inn,1 sem raunar er myndað af lýsingarháttarstofni, og í Hómilíu-
bókinni kemur fyrir lýs. óágjarn.2 En dæmi hinna lengri orða eru
hverfandi fá miðað við hin og hafa flest viðskeyti (-legr, -samr) eða
eru nafnorð. í þessum orðum er ó- efsta stig neitunar, þar sem efsta
stig neitunar í fríður er aftur á móti ekki ófríður, heldur Ijótur. f
1 TorfE 4; Den norsk-islandske Skjaldedigtning, udgiven_ved Finnur
Jónsson (K^benhavn og Kristiania 1912—15), A, I, 32.
2 HomiliuUbðk (Lund 1872), 137:26; sjá Ludvig Larsson, Ordförrádet i de
iilsta islanska handskri/terna (Lund 1891).