Ljósmæðrablaðið - 15.06.2009, Blaðsíða 14
Af margkunnugum konum
?
Konum hefur oft verið gefinn lítill
gaumur í sögunni. Þœr eru gjarnan
afgreiddar með fáeinum orðum í sagn-
frœðiritum. Okkur konum sem fást við
frœðin hefur fjölgað verulega á undan-
förnum árum og við rekum gjarnan
augun í konur þar sem þœr er að fmna.
Eg hef verið að rannsaka Landnámu
(ritaði MA ritgerð um efni hennar)
í mörg ár og ýmiss forn fróðleikur er
mér því handgenginn. I Landnámu er
að finna frásögn af „margkunnandi
ambátt“ og þjónustustörfum hennar
sem gerði mig forvitna. Eitt leiddi svo
af öðru og ég fór að lesa mér til yfir-
setustörf og lœkningar til forna. Heim-
ildir um þessi störf kvenna eru raunar
allnokkrar og meiri en ég gerði
mér grein Jyrir. Lœkningabækur frá
miðöldum og frásagnir af margkunn-
andi og fjölkunnugum konum í fornum
textum eru dæmi um heimildir af slíku
tagi. Þarna er mikilvœgt rannsókn-
arsvið sem verðugt vœri að veita meiri
athygli.
I fornum ritum er talað um margvísar
konur og margkunnandi, ijölkunn-
ugar og fróðar, oft er verið að vísa til
einhverrar yfirnáttúrulegrar þekkingar
sem var eftirsóknarverð eða háskaleg.
Þessi kunnátta að geta á einhvern hátt
ráðið við náttúruna hefur oft og tíðum
verið talin jafngilda kunnáttu við lækn-
ingar og fæðingarhjálp. Konur og karlar
sem voru fróð eða fjölkunnug og stund-
uðu lækningar hafa jafnan fengið á sig
galdraorð. Bjargrúnir þurfti að kunna til
að „leysa kind frá konum“ segir í fomu
kvæði og yfírsetukonan Oddný gól
ramma og bitra galdra til þess að hjálpa
konu í bamsnauð.1 Lærð kunnátta ættuð
frá grískum lærdómsmönnum barst á
miðöldum til Evrópu, og er líklegt að
áhrifa frá slíkum fróðleik hafí snemma
gætt hér á landi jafnvel þótt ekki sé varð-
veitt eldra lækningahandrit en frá 13.
öld. Latínufróðir menn og sigldir hafa
auðveldlega getað aflað sér slíkrar kunn-
áttu snemma á ritöld og fræðin einnig
getað borist með innflytjendum frá Bret-
landseyjum. Sóst hefur verið eftir þekk-
Auður Ingvarsdóttir
sagnfræðingur
ingu sem gat létt fólki lífið og víða er
það svo að læknisfróðleikur var með því
fyrsta sem skrifað var niður þegar tækni
hins ritaða máls varð mönnum töm.
Margkunnandi konur, fróðar og fjöl-
kunnugar koma við sögu í fomum
textum og eru oftar en ekki bendlaðar
við galdra og fomeskju. Þekking á
grösum og læknisverkum fylgir þó alloft
konum sem lýst er á þennan hátt. Engin
tvímæli leika á því að konur stunduðu
það að græða menn sem voru sárir eftir
bardaga og margar af þeim eru kallaðar
læknar.2 Fræg er frásögnin af konunni
sem hjúkraði sárum mönnum við Stikla-
stað í Noregi. Þar er gert ráð fyrir
grasakunnáttu:
„Hún hafði þargert í steinkatli aflauk
og önnur grös og vellt þaö saman og gaf
að eta þeim hinum sárum mönnum og
kenndi svo hvort þeir höfðu holsár því
að þá kenndi af laukinum ur sárinu. ”3
Kristrún farkona kemur við sögu í Islend-
ingabók en þar segir Sturla Þórðarson frá
samtímaatburðum. Hún hefur greinilega
þekkt smyrsli og sáralækningar. Hún var
stödd að Sauðafelli þegar Vatnsljarð-
arbræður og liðssafnaður þeirra gerði
grimmilega aðför að bænum og fólk lá
eftir í blóði sínu. Þama þurffi því um sárt
að binda í bókstaflegri merkingu og bera
smyrsl á sárin. Kristrún farkona sagði:
„...hlut sárra manna yfrit þungan,
þótt hon nœði um at binda ok smyrslum
á at ríða. Hon sagði ok konu þá, er
brjóstin bœði váru af höggvin, yfrit
þungt at tekna, þótt þau næði smyrslum
þeim, er til væri. “4
Grasfróð hefur sjálfsagt hin írskættuða
Grélöð verið, sem segir frá í Landnámu
en hún fann hunangsilm úr grasi.5 Skyn
Grélaðar á grösum á jarðareign bónd-
ans hefur þannig hugsanlega verið af
írskum fróðleiksrótum sprottið. Benda
má á að mjúk og ilmandi grös tengd-
ust Maríutrú og voru að sögn lögð í
rúm sængurkvenna og notuð til lækn-
inga.6 I lækningaritum sem til eru af
fomum stofni eru gefín ijölmörg ráð við
ýmsum kvennakvillum og þá ekki síst
í sambandi við meðgöngu og fæðingu.
Þar er að finna upplýsingar um jurtir
sem m.a. leysa „eptirburð frá konu,“
„hreinsa kvennasjúkdóm“ eða „skundar
barnsburði.“7 Eitt dæmi má nefna þar
sem líklegt er að örli á slíkri þekkingu.
I Finnbogasögu segir af Syrpu fóstru
Þorgerðar og að hún hafi verið „vel kunn-
andi allt það er hún skyldi gera“ Einnig
segir af grasakunnáttu hennar: „Svo er
sagt að þann sama dag er Þorgerður varð
léttari sendi Syrpa bónda sinn að vita
sér um brúngras því að, hún gerði mart
fóstru sinni það er hún þurfti að hafa.”8
Héma liggur beinast við að álykta að
margkunnátta Syrpu tengist ástandi
Þorgerðar og þörf hafi verið á grasakerl-
ingu með þekkingu á fæðingarhjálp og
kvennakvillum á heimilið. Brúngrasið
hafi þá væntanlega verið ætlað til að
hjálpa Þorgerði við fæðinguna eða eftir-
köst hennar. Ekki em aðrar heimildir
til um nefnt brúngras sem kemur fyrir í
Finnbogasögu. Skýringin sem gefin er í
fomritaútgáfunni er að brúngrösin séu
líklega litunargrös.0 Miðað við frásögn-
ina er eðlilegra að gera ráð fyrir lækn-
ingagrösum. Hugsanlega gæti verið
um jurt að ræða sem kölluð er búgras í
fomu lækningariti og var einmitt sérstök
kvennajurt. Jurt þessi heitir Artemisia
á latínu og er heitið líklega dregið af
nafni grískrar gyðju sem var vemdari
14. Ljósmæðrablaðið - Sumar 2009