Akranes - 01.06.1944, Blaðsíða 2

62
AKRANES
Sjálfstæði Islands
Hið myndarlega, fróðlega og geðþekka blað,
Akranes, ber nú að þessu sinni svipmót þeirra
merkilegu tímamóta í sögu íslenzku þjóðarinn-
ar, sem markast af endurheimt sjálfstæðis henn-
ar, uppsögn dansk-íslenzka sambandslagasamn-
ingsins og stofnun lýðveldis á íslandi.
Þá minnist blaðið þýðingarmikils atburðar í
sögu Akraneskaupstaðar, sem ber upp á sama
tíma, en það er áttatíu ára afmæli verzlunar-
réttinda staðarins.
Gagnmerkir atburðir í sögu einstakra staða
og þjóða eru vel til þess fallnir að vekja og
glæða átthagatryggð og ættjarðarást, samstarf
og félagslund. Þeir eru hvatning til dáða og
drengskapar, djarfmannlegra átaka þess stór-
hugar, sem setur markið hátt í baráttunni fyrir
framförum, heill og velferð lands og þjóðar.
Enginn veit hvað átt hefur, fyrr en misst
hefur, segir gamall málsháttur. Reynsla allra
alda er órækur vottur þess, að þetta spakmæli
er á rökum reist. Aldrei koma sannmæli þess
og raunveruleiki þó betur í ljós en þegar um
er að ræða frelsi og sjálistæði einstaklinga og
þjóða. Er saga íslendinga skýrt og áþreifanlegt
dæmi um það.
Forfeður okkar, sem námu þetta land og
byggðu það, komu hér á fót einhverri glæsileg-
ustu þjóðfélagsskipan, sem sögur fara af á
þeim tíma. Þessi þjóðfélagsskipan var reist á
lýðræðisgrundvelli. Þeir stofnsettu alþingi á
Þingvöllum 930, og er það elzta þing, sem sög-
ur fara af á Norðurlöndum. Þúsund ára minn-
ingarhátíð alþingis íslendinga 1930 vakti al-
heims athygli, eins og kunnugt er. Þessi þjóð-
félagsskipan, lýðstjórnarfyrirkomulagið á ís-
landi, stóð í meira en þrjár aldir. Allt þetta
tímabil var blómaskeið íslenzku þjóðarinnar.
Þá urðu íslendingasögurnar til, hinn dýrmæti
bókmenntaarfur þjóðarinnar, sem borið hefur
hróður hennar út um víða veröld. Lögin voru
sarnin og sett á alþingi og framkvæmdavaldið
var í höndum innlendra höfðingja. Allri er-
lendri íhlutun um stjórn landsins var vísað á
bug. Ásælni og yfirdrottnun erlendra einvalds-
konunga náði hér engri fótfestu. Landsmenn
voru einhuga á verði gegn öllum slíkum til-
raunum og héldu djarfmannlega vörð um heilög
vé þjóðarinnar. í nágrannalöndum okkar voru
íslendingar boðberar auðlegs og líkamlegs at-
gervis. íslendingar önnuðust á eigin skipum
siglingar til og frá landinu. Þá flutu „skraut-
búin skip fyrir landi“ — „iærandi varninginn
heim.“
íslendingar sigldu þá í vesturveg og námu
þar lönd fyrstir manna.
íslendingar voru mjög eftirsóttir í konunga-
sölum vegna gáfna sinna, hreysti og djarfmann-
legrar framgöngu í hvívetna. Þeir voru margir
skáld góð. Andleg snilli, sem birtist í bundnu
máli, var þá sem ávallt síðan, höfð í miklum
hávegum. Hirðskáldin gengu næst konungum
að mannvirðingum, en í hópi þeirra um Norð-
urlönd áttu íslendingar löngum veglegan sess.
Það var hlutverk íslendinga, eins og snillings-
ins Snorra Sturlusonar, að bjarga frá glötun
margra alda viðburðasögu Noregs og fleiri
Norðurlanda. Þessi manndómur, þetta atgjörvi
átti rætur sínar í sjálfstjörn landsins og þróað-
ist í skjóli lýðræðisins, ósnortið af erlendri á-
eftir Pétur Ottesen
þján og yfirdrottnun einvaldskonunga.
En það er sitthvað gæfa og gjörfuleiki. Sann-
aðist það, þegar fram liðu stundir, áþreifanlega
á íslendingum.
Sundrung og flokkadrættir ollu straumhvörf-
um í þjóðlífi íslendinga. Deilur milli höfðingja
risu fjöllunum hærra. Þær urðu ekki lengur
settar niður að lögum og landsvenju. Allskonar
níðingstökum var beitt. Menn voru brenndir
inni. Launmorð og fyrirsát voru ráðin. Þetta
leiddi til þess, sem varð lýðræðinu að falli og
gerði út af við sjálfstæði landsins. íslenzkir
höfðingjar lögðu deilumál sín í hendur erlendra
einvaldskonunga. Þeir gengu þegar á lagið og
notuðu ósætt landsmanna og deilur til þess að
ná í sínar hendur yfirráðum landsins. Þetta
tókst. Árið 1262 gengu íslendingar á hönd Há-
koni gamla Noregskonungi. Þá var gjörður
gamli sáttmáli, sem íslendingar hafa mjög
vitnað til í sjálfstæðisbaráttu sinni.
Þá hófst hnignunin. í stað þess að treysta á
sjálfa sig, þann kraft og þau úrræði, sem þeir
bjuggu yfir og þroskast hafði hjá þeim í marg-
ar aldir, fóru íslendingar einnig um bjargræðis-
útvegi og fullnæging lífsþarfa að varpa áhyggj-
um sínum upp á konung.
Þau umskipti voru afdrifarík. Hinir erlendu
konungar sendu brátt til landsins útlenda lög-
menn og hirðstjóra og treystu með því að-
stöðu sína til yfirráða um mál landsmanna.
Siðar sendu þeir hingað útlenda biskupa. Bisk-
upar voru á þeim tíma miklir valdamenn, ekki
einasta um andleg mál þjóðarinnar, heldur og
landstjórn alla.
Árið 1387 gekk landið undir danskan konung
fyrir mægðir og konungserfðir. Var það gjört
að íslendingum fornspurðum. Eftir því sem
lengra leið óx vald erlendra höfðingja hér á
landi, og hélzt fátækt og úrræðaleysi lands-
manna í hendur við það. Fyrst keyrði þó um
þvert bak í þessum efnum um og upp úr siða-
skiptum, um miðja 16. öld. Með lífláti Jóns
Arasonar og sona hans í Skálholti 1550, og Odd-
eyrardómi sumarið eftir mátti segja, að síð-
ustu hindruninni fyrir skefjalausri erlendri yí-
irdrottnun hér á landi hafi verið úr vegi rutt.
Þá var þess ekki langt að bíða, að klerka- og
konungsvaldið tæki höndum saman um að
þjarma að fólkinu, svifta það eignum þess og fá
í hendur konungi. Strax eftir siðaskiptin voru
klaustrin gjörð upptæk, en þeim fylgdi mikið
jarðagóss, og sló konungur hendi sinni á þær
eignir. Strax eftir að landið gekk á hönd Há-
koni gamla rann sakaeyrir allur til konungs, en
með þeim hætti féll mikið af fasteignum ein-
stakra manna, sem sekir urðu, í hendur kon-
ungs.
Árið 1662 fóru hinir illræmdu Kópavogseiðar
fram. Þá voru landsmenn látnir vinna eið
að einveldi Friðriks 3. Danakonungs. Otuðu
vopnaðir danskir hermenn byssustingjum að
þeim Árna Oddssyni lögmanni og Brynjólfi
Sveinssyni, en þeir voru þar forsvarsmenn ís-
lendinga, og er sagt að þeir hafi unnið eiðinn
með tárin í augunum. Nú var svo komið, að
hægt var um hönd fyrir Dani að halda í skefj-
um frelsisþrá og sjálfstæðislöngun íslendinga.
Með einokunarverzluninni, sem Danir þvinguðu
upp á þjóðina um árið 1600, var riðinn sá hnút-
ur að lífsafkomu hennar og bjargræðisútvegir
allir svo rækilega drepnir í dróma, að öllu var
óhætt um það, að þar væri ekki undankomu
auðið í bráð. Við þetta ástand varð þjóðin að
búa upp undir tvær aldir, þvi verzlunin var
ekki gefin frjáls að fullu fyrr en 1854. Að vísu
var losað um römmustu einokunarfjötrana
nokkru fyrr, því 1787 var verzlunin að nafn-
inu til gefin frjáls við þegna Danakonungs, en
við aðrar þjóðir máttu íslendingar ekki skipta.
Þá var hag þjóðarinnar svo komið, að lands-
mönnum hafði á síðari hluta 18. aldarinnar stór-
um fækkað, tala þeirra komin ofan í 40 þúsund
og um það rætt af Dönum að flytja þá, sem
eftir lifðu, af landi burt og setja þá niður á
heiðarnar á Jótlandi.
Eins og að líkum lætur var það ekki baráttu-
laust af hálfu íslendinga, að slakað væri á
verzlunareinokuninni.
Meðal íslendinga risu þá upp menn, sem
höfðu djörfung, kjark og einbeittni til þess að
fletta vægðarlaust ofan af því, hversu þessir
verzlunarhættir hefðu leikið íslendinga, og
kröfðust breytinga. Fremstur í flokki var þar
Skúli Magnússon landfógeti, og er kvæðið um
Bátsendapundarann, sem við hana er tengt
landskunnugt. Góðan stuðningsmann í þessari
baráttu átti Skúli í Jóni Eiríkssyni, sem var
starfsmaður í stjórnardeild þeirri í Danmörku,
sem fór með íslenzk mál.