Akranes - 01.12.1945, Blaðsíða 8

140
AKRANES
Kristleifur Porsteinsson:
r
A sjó og landi
Sagnaþœttir frá 19. öld. II.
Margt er það góðgæti, sem land þetta hefur börnum sín-
um að bjóða. En flest af því krefst erfiðis og árvekni. í því
sambandi kemur mér til hugar að skrifa um rjúpur, rjúpna-
veiði og rjúpnaferðir. í dölum Borgarfjarðar hefur í flestum
árum verið nokkuð um rjúpur og stöku ár með fádæmum.
Þó var það svo lengi fram eftir öldum, að menn gátu ekki
hagnýtt sér þær til nytja nema þá að litlu leyti. Meðan byss-
ur og skotföng þekktust ekki, var snaran eina veiðarfærið.
Fæstir munu þó hafa orðið hökuíeitir af þeim aflaföngum,
er snaran gaf í aðra hönd.
Það er ekki fyrr en komið er íram á 19. öld, að byssur af
ýmsum gerðum verða fáanlegar. Samhliða byssunum fóru þá
skotföng einnig að flytjast hingað frá útlöndum. Skotföng
voru þá eigi dýr, eitt pund af púðri á einn ríkisdal, sama
sem tvær krónur, og eitt pund af höglum á sextán skildinga
eða þrjátíu og þrjá aura.
Byssurnar voru af ýmsum gerðum og mismunandi að gæð-
um. Eitt var sameiginlegt við allar þær byssur, sem voru í
höndum almennings fram til síðustu aldamóta og keyptar úr
Reykjavík, að þær voru framhlaðningar. Flestir reyndu að
fá þá tegund af fuglabyssum, sem voru kraftmiklar, skot-
sparar og léttar. En ekki gat ætíð verið um alla þessa kosti
að velja. Urðu því margir að sætta sig við það lakara, held-
ur en standa með tvær hendur tómar. Soldátabyssur svo-
kallaðar voru þó oft á boðstólum með lágu verði. Urðu þær
því um eitt skeið í margra höndum, en þær voru bæði þung-
ar og skotfrekar. Hinir gömlu framhlaðningar eru ósambæri-
leg verkfæri við afturhlaðninga þá, sem nú eru í höndum
skotmanna. Það var ekki með öllu vandalaust að hlaða hinar
gömlu byssur vel, þótt skotmaður væri þaulæfður, kostaði
það ætíð nokkurn tíma.
Skotföng báru flestir í hliðartöskum, sumir í vösum, púður
í nautshornum, högl í pung úr eltu sauðskinni, en með stút
af horni eða tini og hvellhettur í litlum bauk af sauðarhnífli.
Samkvæmt venju þeirra tíma var efnið heimafengið og
heimaunnið í öllum þessum umbúðum. Svo var og um mál
það, er púður og högl var rnælt í, að það var heimasmíðað.
Sumir mældu skotin í lófa sínum og voru glöggskyggnir á,
að skot væru rétt mæld. Flestir notuðu hamp í forhlað eða
hreinar léreftstuskur. Þessi aðferð tafði ekki lítið, og' þegar
rjúpa var stygg, beið hún ekki ætíð boðanna. Það gekk held-
ur ekki með öllu hljóðalaust af að hlaða byssur af þessari
gömlu gerð, því að byssukrassinn, sem oft var úr járni,
glamraði í hlaupinu, meðan forhlaðinu var steytt í byssuna.
ur hið sama ofan á sem hjá Páli Eber, að „orð Krists ein
veita kraft“.
Vér íslendingar eigum ýmsa ágæta áramótasálma eftir
innlenda höfunda. Má vera að sumir þeirra lifi og í fjórar
aldir eins og sálmur Páls Ebers.
En þar fyrir skulum vér ekki gleyma þrautreyndum orðum
hins auðmjúka örkumlamanns.
Margur fær á einn eður annan veg komizt í spor hans og
er þá einskis fremur óskanda en að geta eigi að síður lofað
Guð fyrir gæzku hans, eins og örkumlamaðurinn.
Með þeirri ósk vil ég bjóða hverjum sjúklingi og syrgj-
anda og hverjum manni, ungum og gömlum, gleðilegar há-
tíðir og gleðilegt nýtt ár.
Þorsteinn Briem.
Allt fram á síðustu áratugi 19. aldar var það svo hér um
Borgarfjörð og að líkindum miklu víðar, að allir ætir fuglar
voru réttlausir í augum veiðimanna, og það alla tíma árs-
ins, að æðaríugli einum undanskildum.
Veiðimenn höfðu allt fyrir hendi: góðar byssur, næg skot-
föng, þar á meðal högl af mörgum gerðum. Stærsta tegund
hagla voru þá kölluð rennilóð, voru þau notuð í skot á álftir
og gæsir.
Nýveiddir fuglar hafa lengi þótt herramannsmatur, ekki
sízt í harðindaárum, þar sem fátt var um föng. Þó er enginn
fugl þvílíkt góðgæti sem blessuð rjúpan. Vegna þess hefur
hún mætt meiri ofsóknum en nokkur annar fugl. Samt voru
henni af sumum gefin grið, meðan hún lá á eggjum, og það
meðan allir ætir fuglar voru rændir þeim. Það er líka ótrú-
lega lítið búsílag í rjúpnaeggjum, þau eru svo smá að furðu
gegnir. Það var því meiri hagsýni að lofa henni að klekja
þeim út, ekki sízt meðan rjúpnaveiði var stunduð sem bjarg-
ræðisvegur.
Það þarf hart skap til þess að ræna rjúpu eggjum, þar sem
hún kúrir á þeim höggunarlaus, þótt að henni sé komið, og
biður sér vægðar með óttablöndnu augnaráði. Unga sína,
sem eru örsmáir fyrsta kastið, annast hún með frábærri þol-
inmæði. Halda makarnir fjölskyldunni saman allt sumarið
og fram á haust. Viðkoman er ekki lítil í góðum árum, frá
tíu til fjórtán ungar úr hverju hreiðri. Það er auðvelt að
bana öllum hópnum, meðan fjölskyldan er ekki farin að siá
sér í sollinn og telja sig fleyga og færa.
Rjúpan er öllum fuglum spakari, meðan henni veitist sú
ánægja að horfa á þann fríða flokk, sem henni hefur auðn-
azt að annast frá vori til hausts. Grængrái sumarskrúðinn
hennar hefur reynzt bezta vörnin gegn þeim óvini, er hún
óttast mest, valnum. Svo kemur haustið, þá er hún orðin
bústin og girnileg til átu. Þá eru henni banaráðin búin.
Smátt og smátt kastar hún klæðum og fyrr en varir blasir
hún við allra augum skjallhvít og það oftast, áður en nokkra
fönn er að finna. En ekki bíður hún boðanna að fagna fyrstu
snjóum og leita hjá þeim skjóls og verndar.
Það er því líkast sem rjúpan geti aldrei trúað því, að mað-
urinn bruggi henni banaráð. Svo spök er hún og óttalaus í
námunda við bæi, einkum að sumarlagi. Eru þess nokkur
dæmi, að rjúpur hafa setið innan um hænsni heima við bæi
og jafnvel farið inn í kofa þeirra. Og undan valnum flýja
þær inn í hús, sé þess kostur. Þótt þar séu menn fyrir, leggst
hún við fætur þeirra í fullu trausti þess, að þar sé hún
óhult. Nemur það stundum svo nærri, að högg valsins, sem
rjúpunni var ætlað, lendir í dyrastaf hússins á sama augna-
bliki og rjúpan flaug þar inn. Mér til mestrar gleði hefur
mér auðnazt, að vernda rjúpu, sem í dauðans ofboði hefur
flúið þannig á náðir mínar. Undir slíkum kringumstæðum
þótti maklegt að gjalda valnum rauðan belg fyrir gráan.
Fá.'kinn var sá eini fugl, sem ég hataði í bernsku. Mér er
það í barnsminni, þegar hið skerandi óp hans barst mér til
eyrna. Þegar hann var að Ijúka við að háma í sig rjúpu, sem
hann hafði slegið í hel, rak hann vanalega upp þetta grimmd-
arlega, skerandi hljóð. Því var almennt trúað, að fálkinn
ræki upp þetta neyðaróp, þegar hann kæmi að hjarta rjúp-
unnar, þá sæi hann fyrst, að hann hefði myrt hálfsystur sína
og gæti þá ekki hljóða bundizt. Af því væri orðtakið dregið:
„Það kennir ekki fyrr en kemur að hjartanu.“
Það virðist ekki auðráðið, hvernig sú skoðun hefur mynd-
azt um þennan skyldleika svo gjörólíkra fugla, vals og rjúpu.
Þeir fuglar eru svo ólíkir, bæði í sjón og raun, valurinn
grimmur og drápgjarn, en fjúpan sakleysið sjálft. Af eigin
sjón get ég borið um eðliseinkenni þessara fugla, því að í
æsku gáfust mér mörg tækifæri til þess að kynnast vel hátt-
um þeirra. Rjúpuna leit ég ætíð hýru auga, en fálkinn reitti
mig til reiði með drápfýsn sinni og heiftarhug. Ekki líður
það mér úr minni, þegar ég eitt sinn, á unglingsárum mín-
um, reið meðfram gljúfragili. Átti ég þar einskis ótta von,