Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.1995, Blaðsíða 10

Guðmundur Guðni Guðmundsson:
Manntal 1910
ÞegarÆttfræðifélagiðvarstofnað
fyrir 50 árum hafði ekkert manntal
verið gefið út um Island utan manntalið
1703. Þá voru landsmenn 50.358.
Manntölersíðar voru tekinaflandinu
voru ekki gefin út en geymd í frumriti
í Þjóðskjalasafni Islands. Almenn-
ingur hafði aðgang að manntölunum
á safninu en óþægilegt þótti að þurfa
að sitja þar en ljósrit fengust ekki og
margir um hverja bók ef svo vildi til.
Það mun því hafa verið sérstakt áhuga-
mál fræðimanna innan ættfræðinnar
að fá manntölin gefin út.
Þegar ekki tókst að fá ríkið til að
ráðast í slíka útgáfu réðust ættfræð-
ingaríÆttfræðifélaginu, fáir, fátækir
og smáir í það stórræði að gefa út
manntöl presta, sóknarmanntöl svo-
kölluð frá 1816, en þau höfðu það
framyfirlandsmanntalið 1801 aðgetið
var fæðingarstaðar manna. Þetta
manntal þy kir nú ómissandi. Ættfræði-
félagið hefur svo gefið út manntölin
1801 og 1845. Viðallarþessarútgáfur
hafa bæði stjórnendurog margiraðrir
félagsmenn unnið ötullega að útgáf-
unum.
Skammt er stórra högga á milli hjá
Ættfræðifélaginu. Þess berglöggt vitni
fyrsta bindi afmanntalinu 1910sem
nú er komið út.
Fyrsta bindið er yfir Skaftafells-
sýslurnar báðar. Þetta manntal er það
fyrsta sem tekið er af íslendingum
sjálfum og á vegum íslenskrar lands-
stjórnar.
Dr. Jón Þorkelsson Þjóðskjala-
vörður og þingmaður Reykvíkinga
barfram eftirfarandi þingsályktunar-
tillögu á Alþingi 1909: "Neðrideild
Alþingis ályktar að skora á lands-
stjórnina, að hún gangist sjálf fyrir
því að taka manntal, er fram skal fara
hér á landi 1910, og geri sjálf allar
nauðsynlegar ráðstafanirtil þess, svo
og að hún sjálf sjái um að unnin sé úr
því allur sá hagfræðilegi fróðleikur,
sem þörf er á, en Hagfræðistofan
(Statistisk Bureau) í Kaupmannahöfn
sé upp héðan leyst af þeim starfa."
Alyktunin var samþykkt og stjórnar-
ráðiðannaðistframkvæmdina.Þings-
ályktunin um manntalið var svo
kveikjan að stofnun Hagstofu Islands.
Núverandi Þjóðskjalavörður skýrir
svo frá að manntalið hafi verið tekið
1. des. 1910 og verið unnið úr niður-
stöðum þess á árunum 1911-1913.
Það gerðu þeir Indriði Einarsson,
Georg Ólafsson og Þorsteinn Þor-
steinsson.
Almenningur hafði ekki greiðan
aðgang að manntalinu 1910 og þótti
ýmsum bagalegt. Um þetta var stund-
um rætt á fundum Ættfræðifélagsins.
Þáverandi formaður félagsins Jón
Gíslason fór að kynna sér möguieika
á að félagið gæfi manntalið út. Komu
þá ýmsir annmarkar í ljós sem ryðja
varð úr vegi. I manntalinu voru meiri
fræði en venjulegum manntölum,
erfðafræði og læknavísindi voru
greinar í örum vexti og manntalið
hafði að geyma ýmislegt sem mann-
helgi náði yfir. Leyfi til útgáfunnar
var að ég held háð leyfi Erfðafræði-
nefndar. Jón Gíslason lagði til að rey nt
yrði að ná samkomulagi við nefndina
og tókst það.
A félagsfundi 23. mars 1988 var
ákveðið að Ættfræðifélagið færi að
athuga meðútgáfu áManntalinu 1910.
Kosin var útgáfunefnd er í voru Einar
Egilsson, Hólmfríður Gísladóttir og
Sigurður Sigurðarson, síðar kom í
nefndina Eggert Th. Kjartansson í
staðEinars. Þegar ákveðiðhafði verið
að félagið tæki að sér útgáfuna lét
Þjóðskjalasafnið í té aðgang að frum-
riti Manntalsins og vinnuaðstöðu á
Laugavegi 162. A vordögum 1990
var hafist handa við að bera saman
frumgögnin og töl vuútskriftina. "Þetta
hefur verið mikil vinna", segir for-
maður félagsins Hólmfríður Gísla-
dóttir, og nefnir atriði sem varð að
vinna:
að leiðrétta skírnarnöfn og eftir-
nöfn,
að aðgreina mötuneyti (eldstór) á
heimilum,
að leiðrétta fæðingardaga,
að innfæra fæðingarstaði (bæi og
sóknir f stað hreppa),
að skrá hvaðan og hvaða ár að-
fluttir koma í sóknina,
að skrá stöðu á heimilinu,
að skrá starf,
að skrá dánarár maka þar sem það
á við,
að skrá gestkomandi á heimilinu, -
hvaðan komnir og atvinnu,
að skrá fjarstadda heimilismenn,
hvar niðurkomnir og starf,
að lýsa húsagerð og eigendum húsa
og jarða,
að skrá fjölda herbergja í íbúð eða
húsi íþéttbýli.
Útgáfunefndinnitókstaðfáöfluga
sjálfboðaliða til þessa umfangsmikla
starfs, sem enn hafa enga umbun
fengið fyrir sitt framlag.
Það verðurmikill fengurað þessu
manntali. Það segir svo margt sem
menn höfðu ekki aðgang að áður og
vildu þó gjarnan vita. Aftast á hverri
síðu eru dánardagar og dánarár sem
erfðafræðinefnd hefur látið í té, er
mikils virði fyrir ættfræðinga að fá
slíkarupplýsingar.
Ættfræðifélagið fékk styrk úr
Menningarsjóði að upphæð 250.000
kr. til aðhefjaútgáfunaog sýndi Ólaf-
urG. Einarsson menntamálaráðherra
málinu velvilja.
Hólmfi íður Gísladóttir og Eggert
Th. Kjartansson sáu um útgáfuna.
Eg óska Ættfræðifélaginu til ham-
ingju með þennan fyrsta áfanga á
langri leið. Eg veit að áfram er unnið
og von er á öðru bindi innan tíðar.
10