Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.01.1996, Blaðsíða 3

Anný K. Hermansen:
Byggð undir Eyjaíjöllum 1768-1907
Erindi flutt á fundi Ættfræðifélagsins 7. desember 1995
Erindi þetta byggist á B. A. ritgerð minni í sagnfræði
sem ég skrifaði við Háskóla Islands á tímabilinu 1992-
1993 og fjallar hún einkum um byggðaþróun og
breytingar á fólksfjölda og fjölskyldugerð í Holtssókn.
Ástæða þess að ég valdi þetta umfjöllunarefni öðrum
fremur er sú að ég á ættir mínar að rekja úr
Eyjafjallasveitogþekki vel til staðháttaen móðuramma
mín Anný Hermansen frá Noregi og Högni
Kristófersson bjuggu að Miðdal í Stóradalssókn.
Mig langaði því til að skoða sögu þessarar sveitar
og fólksins sem þar hefur búið. Upphaflega ætlaði ég
að einskorða mig við Stóradalssókn en vegna skorts á
heimildum varð Holtssókn fyrir valinu og ákvað ég því
að reyna að bera þessar tvær sóknir saman þar sem
það var hægt.
Þar sem Stóradalssókn var lögð undir Holts-
prestakall árið 1880 þykir rétt að bera sóknirnar
saman fram að þeim tíma hvað varðar fólksfjölda-
þróun, fædda og dána, aðflutta og brottflutta. Þann
fyrirvara verður þó að gera að samanburðurinn nær
eingöngu frá 1816 þar sem sálnaregistur og kirkju-
bækur fram að 1816 hafa ekki varðveist fyrir Stóra-
dalssókn.
Einnig er nauðsynlegt að geta þess að af einhverjum
ástæðum kom Stóridalur ekki inn í gögn og bækur
Holtskirkju fyrr en 1886þráttfyrir sameiningu presta-
kallanna sex árum fyrr.
Er ekki ljós skýringin á því en hugsanleg skýring
getur falist í því að Sveinbjörn Guðmundsson prestur
fékk Holtsprestakall ári síðar þann 26/4 1875. Mun
hann hafa haldið skrám yfir sóknirnar aðskildum þar
til hann lét af störfum 1885. Það var svo sr. Kjartan
Einarsson sem kom til starfa 1886 sem sameinaði
skýrslugerð fyrir báðar sóknirnar. Ég hef hinsvegar
kosið að líta á báðar sóknirnar sem eina kirkjusókn frá
og með 1880 og frá þeim tíma sameinað tölur þar sem
þess hefur þurft við.
H vað varðar y tri aðstæður þá eru sóknimar s vipaðar
landfræðilega og vistfræðilega séð enda liggja sóknar-
mörk þeirra saman og afmarkast á sama hátt. Til-
gangurinn með þessum samanburði er að kanna hvort
mannfjöldaþróun Stóradalssóknar sé á einhvern hátt
frábrugðinn því sem á sér stað í Holtssókn þannig að
sameiningin hafi hugsanlega haft einhver áhrif á tölur
fyrir Holtssókn eftir 1880.
Heimildir
Meginviðfangsefni ritgerðarinnar er athugun á
mannfjöldaþróun og búferlaflutningum ásamt því að
skoða fjölskyldugerð og bar ég þessa þætti saman við
almenna þróun á landinu öllu.
í þessu erindi ætla ég aðallega að dvelja við
mannfjöldaþróunina og búferlaflutninga út frá nokkrum
línuritum og töflum.
Afmörkun tímabilsins frá 1768-1907 er tilkomin
vegna þeirra heimilda sem til eru og ritgerðin byggist
á en mikilvægasti heimildaflokkurinn eru
prestþjónustubækur, sóknarmannatöl og manntöl.
Heimildir þessar geyma miklar upplýsingar þar
sem skráðar eru flestar kirkjulegar athafnir.
Hér er um frumheimildir að ræða sem að öllu jöfnu
má telja vel traustar en hinsvegar fór það mikið eftir
prestum hversu vel tókst til með skráningar og geta
þær verið gloppóttar á einstökum tímabilum. Til að
kanna áreiðanleika talna t.d. um fólksfjölda í sókninni,
fór ég þá leið, að bera saman tölur úr sóknarmanna-
tölum við manntölin og ætti þá að fást áreiðanlegar
tölur.
Sóknarlýsing
Holtssókn liggur í miðri Eyjafjallasveit á milli
Stóradalssóknar að vestan og Ey vindarhólasóknar og
Holtsóss að austan. Sóknin er rúmir tveir kílómetrar
að lengd og s vipuð að breidd ef fjalllendið rétt ofan við
byggðina er reiknað með.
Sjálft flatlendið sem með grösum og söndum nær í
sjó fram er hinsvegar ekki mikið um sig að flatarmáli
ogþvíhafalandþrengsli víða verið vandamál í sveitinni.
Sérstaklega þar sem jarðlag er sendið og orsakar oft
sandfok af aurum og fjöru þannig að hagbeitar- og
slægjulönd hafa víða eyðilagst af þeim sökum.
Landbúnaður var aðalatvinnuvegurinn og er enn,
en sjávarútvegur var lengstum stundaður af bændum
í hjáverkum þrátt fyrir hafnleysið og erfiðar aðstæður.
3