Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.1997, Blaðsíða 3

Kári Bjarnason, sérfræðingur í handritadeild Landsbókasafns íslands - Háskólabókasafns.
María Guðsmóðir og menningararfurinn1
Ég vil í upphafi þakka Hólmfríði
Gísladóttur kærlega fyrir að bjóða mér
að koma hingað til að ræða við ykkur
um málefni sem verður mér þeim mun
hugstæðara sem ég huga betur að því.
Mér virðist ennfremur að hér rnuni
komið mikilvægt hagsmunamál Ætt-
fræðifélagsins, jafnvel eitt hið
brýnasta, hvorki meira né minna.
Ég vil byrja á því að reyna að
útskýra h vað ég á við með þeim orðurn
mínum að hér muni komið hags-
munamál fyrir félagsmenn Ættfræði-
félagsins.
Sá sem stundar ættfræðirannsóknir,
hvort heldur í frístundum sínum eða sem vísindalega
fræðigrein, er að vinna í skjóli ákveðinnar heimspeki-
legrar hugsunar, ef svo má segja. Hann eða hún er að
lýsa því yfir að maðurinn er fyrst og fremst til sem
söguleg vera. Það er þessi skilningur á eðli mannsins
sem vekur upp hjá einstaklingnum þrána, sumir vildu
jafnvel segjaþráhyggjuna, að vera sífellt að safna eða
draga saman hverskyns sögubrot um liðna tíð. Löngun
manna til að höndla fortíðina með þessum hætti er
þegar allt kemur til alls ef til vill ekki annað en
viðleitnin til að ná utan um eigin núlíð, átta sig á því
hver maður sjálfur er, og þá um leið auðvitað hvað
maður getur orðið. Þessi hugsun held ég að muni stýra
meginþorra þeirra sem starfa undir merkjum
Ættfræðifélagsins og vafalaust er það einnig í ljósi
samskonar mats á veruleika mannsins að gengnar
kynslóðir söfnuðu svo óþrotlega saman hinni miklu -
en vissulega einnig týndu - Sögu. Ég segi að hún sé
mikil og ég vonast til að geta sýnt fram á það hér á
eftir, en týnd er hún á meðan hún er gleyrnd í handritum
okkar. í þessu stutta spjalli mínu ætla ég að fjalla um
þennan afskipta arf - og rey na að benda á h vað unnt sé
að gera til að hrista af okkur versta slyðruorðið.
I upphafi langar mig að setja vangaveltur mínar í
sögulegt samhengi. I því skyni er ekki úr vegi að gefa
afar gróft yfirlit urn söfnun handritanna og þá einkum
er nær dregur í tíma. Hvemig kom það til að handritin
söfnuðust í “hauga og hrúgur handritasafnanna” eins
og Jón Þorkelsson þjóðskjalavörður komst eitt sinn
að orði.2 Að því búnu mun reynt að fjalla um innihaldið,
það er hvað geyma handritin og hvaða vitneskju
kunna þau að veita okkur urn íslenska menningu og
þróun hennar? Af hverju erum við hugsanlega að
missa með því að rannsaka ekki
handrit okkar nánar? En fyrst skal
spurt af hverju meginþorri bókmenn-
ingar okkar hefur einungis varðveist
á skrifuðum skræðum.
Því er þá fyrst lil að svara sem
öllum er þó kunnugt að allt fram til
1773 var aðeins ein prentsmiðja til
hér á landi, staðsett rnestan hluta síns
tíma ýmist í Skálholti eða á Hólum.
Flest það er fékkst gefið út á þrykk á
því langa tímaskeiði var guðfræðilegs
eðlis, kjörið svo af yfirmönnum
prentverksins að það mætti útbreiða
þann boðskap er þeir hinir sömu yfir-
menn vóru í forsvari fyrir. Með þessum orðum er þó
ekki verið að gera lítið úr gildi hins prentaða orðs. Það
er til að mynda hafið yfir allan vafa að þýðingar Odds
Gottskálkssonar eða biblíuútgáfa Guðbrands Þor-
lákssonar, svo aðeins sé vikið að því sem hæst ber,
hafi átt drjúgan þátt í að íslensk tunga varðveittist, að
ógleymdu upplýsingargildi þeirra um kristinn sið, því
í þessa brunna sóttu prestar þau orð sem vóru miðluð
öllum landslýð um aldir.
Enda þótt hinar prentuðu bækur væru fyrir sitt
leyti að sönnu mikilvægar og merkilegar vóru þær
fámennur og heldur einslitur flokkur. Jón Helgason
prófessor kemst svo að orði á einunr stað:
En sögurnar sem fólkið girntist að lesa og heyra
lesnar, rímurnar sem það girntist að kveða og heyra
kveðnar, voru ekki látnar á prent. Menn skrifuðu þær
uppámiðaldavísuafendalausri þolinmæði. [...] Svona
var skrifað og aftur skrifað á Islandi á 17du öld og
18du og langt fram á hina 19du.3
Það sem var skrifað og aftur skrifað af endalausri
þolinmæði, eins og Jón kallaði það, var þó ekki einasta
veraldlegar bókmenntir. Andlegar bókmenntir hvers
kyns áttu einnig helst líf sitt undir áhuga þjóðarinnar
sökum þess að ytri aðstæður, svo sem fátækt hömluðu
rnjög framgangi prentverksins. Hér erþákomin önnur
hlið hins skrifaða orðs - hin trúa endurtekning - það er
að halda til haga eða varðveita órofinn þráð menning-
arinnar. Ég tel að þessari hlið hafi alls ekki verið nægur
gaumur gefinn af fræðimönnum og að litið hafi verið
fram hjá þeirri staðreynd að síðari uppskriftir á eldra
efni geti orðið okkur mikilsverður vitnisburður um
Kári Bjarnason
3