Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.01.1998, Blaðsíða 10
Halldór Bjamason: Sagnfræðingur
Fólksflutningar og atvinnulíf
á seinni hluta 19. aldar
Framsaga á fundi Ættfræðifélagsins 23. október 1997
1. Fólksflutningar almennt
Ég er stundum að velta fyrir mér fólksflutningum
á síðustu öld, hvert fólk var að flytja og aðallega
hvers vegna. Þá er er ég ekki bara að tala um þessa
alkunnu flutninga í þéttbýlið heldur ekki síður milli
landshluta og sýslna.
Við vitum að allir hafa haft sínar persónulegu
ástæður til að flytja og það mætti kannski ætla að það
væri erfitt að alhæfa um þær orsakir. En við vitum
líka að tiltölulega miklir fólksflutningar burt frá stað
eða á einhvem stað em ekki tilviljun, jafnvel þótt
persónulegar aðstæður hafí haft áhrif á það hvenær
nákvæmlega fólkið fluttist og hvert. Slíkir flutningar
eiga sér skýrar almennar orsakir og unnt á að vera
hægt að benda á hvað það var sem ýtti fólki burt eða
þá lokkaði það á tiltekinn stað.
Tökum eitt dæmi frá þessari öld. Ástæður þess að
Homstrandir lögðust í eyði era meðal annars þær að
samgöngur vora erfiðar, jarðnæði rýrt til landbúnaðar,
og útvegur torveldur nema fyrir árabáta. Þetta kom
ekki í veg fyrir að fólk byggi þar á öldurn áður en
þegarbátamir stækkuðu, hagurþjóðarinnarvænkað-
ist á þessari öld og kröfur um lífsgæði jukust urðu
þetta of erfiðir lífskostir. Þetta má kalla dæmi um
flutninga þar sem fólkinu var hreinlega ýtt í burtu eða
það flosnaði upp vegna kringumstæðna þess á
staðnum. Hvert var haldið skipti ekki öllu máli, því
lífsafkoman var betri á flestum öðram stöðum.
En hvaða staðir vora þá vænlegastir? Ef við
höldum áfram með flutningana frá Homströndum þá
er næsta víst að sumir hafa farið í aðrar sveitir fyrir
vestan, sumir á ísaijörð og sumir kannski alla leið til
Reykjavíkur. Hvert Homstrendingar fóra aðallega
veit ég ekki enda vora þeir aðeins hluti þess fólks sem
flutti á þessum tíma. Hins vegar vitum við að sumir
staðir á landinu nutu mikillar fólksijölgunar og á
þessari öld vora það þéttbýlisstaðimir, ekki síst
Reykjavík. Ef við lítum á flutninga út frá þessu
sjónarhomi, þ.e. stöðum þar sem fólksijölgun verður
mest, þá er við að í raun að bera kennsl á þá staði þar
sem áfangastaðurinn var aðalorsök flutninganna. Fólk
hafði það ekki svo slæmt þar sem það bjó en fyrirheitni
staðurinn bauð eitthvað enn betra.
Við sjáum af þessu að bjöminn er ekki alveg
unninn þótt við getum sagt sem svo að það sé hægt að
finna almennar ástæður fyrir fólksflutningum, ekki
bara persónulegar.
Tilfellið er nefni-
lega að yfirleitt era
að verki tveir
kraftar, missterkir.
Einn sem ýtir fólki
burt og annar sem
togar í það. Eða með
öðrum orðum:
Kringumstæður
sem eru það erfiðar
að fólk flosnar
gjaman upp og svo
aftur kringumstæð-
ur sem era svo álit-
legar að fólk flykk-
ist þaðan víða að án þess að það sé endilega mjög
þrengt að því þar sem það býr.
Þetta era nú frekar einfaldir hlutir sem flestir hafa
löngu áttað sig á. En það getur verið nauðsynlegt að
hafa þessar einföldu staðreyndir í huga þegar öðravísi
og flóknari fólksflutningar era skoðaðir. Ég hef
nefnilegaeittslíktdæmi sem er ákaflega skemmtilegt
umhugsunar og ég vildi gjaman geta skilið betur.
Kannski getið þið hjálpað mér.
2. Fólksflutningar 1835-1870
Þannig er að eitt sinn rannsakaði ég fólksflutninga
hér innanlands á tímabilinu 1835 til 1901, það var í
BA-ritgerð minni í sagnfræði (Fólksflutningar innan-
lands 1835-1901). Ég skipti þessu langa tímabili um
1870 og reiknaði síðan út flutningana milli sýslna og
kaupstaða á hvora skeiði um sig.
Ég fór þá leið að ég fann út náttúrlegu ijölgunina
í hverri sýslu (fædda umfram dána) á hvora skeiði,
lagði hana við íbúatöluna í upphafí þess og dró síðan
útkomuna frá raunverulegum íbúafjölda í lok
skeiðsins. Með öðram orðum, ég sagði sem svo: Ef
enginn hefði nú flutt burtu og enginn flutt inn í
sýsluna á skeiðinu þá ættu að vera svo og svo margir
íbúar í henni í lok þess (upphafleg íbúatala plús
náttúrleg fjölgun). En nú flutti fólk náttúrlega burt og
aðrir komu inn svo ég varð að reikna út mismuninn
á því sem hefði verið (ef engin flutninginar hefðu átt
sér stað) og raunverulegum íbúafjölda. Þessi
10