Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.2009, Blaðsíða 3

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í mars 2009
Hermann Tönsberg:
HAMRAR í GRÍMSNESI
FRÁ LANDNÁMI TIL 1700
Öld fram af öld hafa forfedur okkar byggt
þetta land, setið jarðirnar stórar og smáar,
og skilið eftir sig sögur og sagnir, örnefii og
álagabletti. Hamrar eru jörð forfeðra minna
nær óslitið allt frá því unl 1700 og sjálfur
var ég þar í sveit hjá afa mínum og ömmu og
þekki þar hvern stein og hverja þúfu. Saga
Hamra er því samofin sögu œttar minnar og
fróðleikurinn um jörðina er afkomendunum
bæði kær og nauðsynlegur. Það var mér því
bœði Ijúft og skylt að safna saman öllu því
sem yfir varð komist um þessa jörð.
Hamraland er umlukt ám á þrjá vegu, Brúará í
norðaustri, þar sem hún á ós að Hvítá sem liðast í
suðurátt samhliða Vörðufelli uns hún sveigir í suð-
vestur í átt að Hestfjalli. Handan Maurholts fellur
Slauka, sem á upptök í Hestvatni í Hvítá. Má því
segja að Hamraland sé einskonar nes, landið hefur
því hentað vel til búskapar m.a. vegna sinna náttúru-
legu hindrana, verk náttúrunnar var síðan fullkomnað
af ábúendunum á þjóðveldistímanum, með vörslu-
garði um fjögurra kílómetra löngum eða frá Hvítá,
skammt norðan Lónakots, og yfir í Slauku við Helga-
læk. Garðurinn náði meðalmanni í öxl.
Utsýnið frá bæjarstæðinu á Hömrum er stórkost-
legt, svo engan undrar staðarvalið. Vörðufell handan
Hvítár í austri, framundan fellinu rís Hekla, þá kemur
Þríhyrningur og fjær Tindafjallajökull og Eyjafjalla-
jökull. I suðri er sléttlendi Skeiðahrepps með byggða-
kjarna Olafsvalla fyrir miðju, síðan tekur Hestfjall
við og í vesturátt má sjá Ingólfsfjall. Ekki er unnt að
sjá með góðu móti fjallaklasann í norðri frá bæjar-
stæðinu sjálfu, til þess þarf að færa sig ögn um set.
Eg hef oft velt fyrir mér Hamranafninu, það eru víða
meiri hamrar en að Hömrum, stundum hefur mér dottið
í hug að bæjarstæðið hafi upphaflega verið í skjóli eða í
nánd við klettavegg, en það er nú önnur saga.
Mjög líklegt er að Hamrar hafi byggst á 10. öld.
Hamralandið var öllu stærra í árdaga en það er í dag.
Okkur er vel kunnugt um að Sólheimar (áður Hvera-
kot) tilheyrðu Hamralandi. í Jarðabók Árna Magn-
ússonar stendur „Hverakot, eyðihjálega, hefur bygð
hjér um 40 ár, en eyddist í næstliðnum fardögum.“
Skráð í júni 1708 af Friðriki Axeli Jónssyni, lögréttu-
manni og ábúanda á Hömrum.
Hamrar áttu afréttarland í Hestfjalli á meðan býlið
var í eigu Skálholtsstóls, í það minnsta, (Jarðabókin
1708 í úttekt Vatnsness) ef ég skil textan rétt.
Afréttarland Hestfjalls var afmarkað beitarhólf,
sem umlukt er af Hestvatni, Slauku og Hvítá, og var
lokað með garðhleðslu (Biskupsgarði) frá Hestvatni
og niður að Hvítá hjá Kiðjabergi. „Þegar farið var að
selja Skálholtsjarðirnar, keypti Hannes biskup Hest-
fjallið, sem lengi hafði verið einskonar afréttarland
biskupsstólsins, einkum fyrir hrossabeit. Eftir að
Hannes biskup varð sjálfur eigandi að fjallinu höfðu
bændur í sunnanverðu Grímsnesi þar sumarbeit fyrir
búsmala sinn. Hafði Jón Guðmundsson (1759-1841),
hreppstjóri á Hömrum, nokkra umsjá með þessu
afréttarlandi fyrir biskupinn.“ (Árnesingur rit II). (Á
Þjóðskjalasafninu eru geymd bréf sem fóru á milli
biskups og Jóns, er sá síðarnefndi m.a. falaðist eftir
afnotum af afréttarlandinu í Hestfjalli.)
Hestfjallsrétt var austan í fjallinu og var þar réttað
24. september ár hvert, þessar réttir munu hafa aflagst
í lok 19. aldar.
Það tíðkaðist áður fyrr eins og síðar, að Bakkus lék
á alls oddi þegar réttað var. 1840 varð það hörmulega
slys að Sigurður Jónsson (f. 1805), bóndi á Bjarna-
stöðum, sem hafði drukkið ótæpilega, varð úti á leið
úr réttunum og fannst lík hans ekki fyrr en á jóladag
við Langatanga í Brúará. (Islenskir sagnaþættir og
þjóðsögur V. bindi, höf. Guðni Jónsson)
Hamrar áttu nokkur ítök í öðrum jörðum samkvæmt
Jarðabókinni 1708. Selstöðu í landi Miðfells í Þing-
vallasveit, þar sem heitir Hamrahellir og Hamrasels-
hæðir, á móti áttu Miðfellsmenn hestagöngu á vetrum
í Hamralandi, hvorugt þessara ítaka hafði verið nýtt
í manna minnurn. I landi Stærribæjar áttu Hamrar
selstöðu, þó með eftirfarandi athugasemd „ekki hefur
það brúkast í manna minnum" á móti átti Stærribær
„engjatak í Hamralandi þar sem heitir Hamratunga."
Hermann Tönsberg, bókari í Reykjavík, erfæddur
1. ágúst 1943, sonur hjónanna Ingibjargar Töns-
berg, f. 1921 á Hömrum í Grímsnesi, kennara
og kyngreinis, og Einars Tönsberg, 1910 - 1986,
sem fœddur var í Kaupmannahöfn, fyrrum fram-
kvœmdastjóra Alifuglabús bakara. Hermann hefur
um árabil safnað fróðleik um Hamra með dyggri
aðstoð Ingibjargar móður sinnar og systkina henn-
ar, Jóhönnu og Gunnars, en Gunnar var bóndi á
Hömrum 1957-2001. í dag er dóttir Gunnars, Auð-
ur, bóndi á Hömrum, 9. kynslóðin á sama bœnum.
http://www.ætt.is
3
aett@aett.is