Vísbending - 22.12.2008, Blaðsíða 8

Fyrri kreppan á íslandi
Ekki er ólíklegt að í framtíðinni munum við kalla
eínahagsástandið, sem nú ríkir á íslandi og
víðast hvar á Vesturlöndum, Seinni kreppuna til
aðgreiningar frá kreppunni miklu á fjórða áratug
tuttugustu aldar. Það væri að minnsta kosti í
samræmi við eðlislæga bjartsýni okkar sem tölum
um Fyrri og Síðari heimsstyrjöld þegar aðrar þjóðir tala um Fyrsta og
Aðra heimsstyijöldina.
Kreppan mikla á íslandi var um margt ólík þeirri sem nú er, enda
hafa orðið gífurlegar þjóðfélagsbreytingar á síðast liðnum áttatíu
árum eða svo. En utan landsteinanna eiga kreppumar ýmislegt
sameiginlegt. Báðar byrjuðu þær með falli hlutabréfa í kauphöllum
eftir að þau höföu stöðugt hækkað í verði um langt skeið. Báðar
leiddu til gjaldþrots íyrirtækja, víðtæks atvinnuleysis og stöðnunar.
Stjómvöld bmgðust við með höftum og hömlum á viðskipti.
Á íslandi var engin kauphöll á fjórða áratagnum. Hér vom engin
viðskipti með hlutabréf á opnum markaði. Flest íyrirtæki vom í
eigu (jölskyldna og einstaklinga. Hlutabréfaviðskipti vom fólki
framandi og kennd við gróðabrall. Hlutabréf i þjóðarfyrirtækinu,
Eimskipafélaginu, gengu að vísu kaupum og sölum, en yfirleitt á
nafnvirði eða þá að menn borguðu með þeim til að losna við þau.
Þegar íslensku dagblöðin sögðu frá hmninu á verðbréfamarkaðnum
í New York í október 1929 leyndi sér ekki að þau höföu litla
samúð með þeim sem töpuðu. Fyrirsögnin í Morgunblaðinu
var „Kauphallarbraskið". Fréttin hófst með þessum orðum:
„Gróðabrallarar svo tugum þúsunda skiftir hafa tapað öllu sínu vegna
verðhmnsins.“
Og blaðið hélt áfram: „Margir gróðabrallarar hafa verið fluttir á
sjúkrahús vegna taugabilunar." Það var ófögur mynd sem dregin var
upp af ástandinu: „Fyrrverandi milljónamæringar auglýsa bifreiðir
sínar og skartgripi til sölu, til þess þannig að ná sjer í reiðupeninga.
Fjöldi amerískra ferðamanna í löndum Evrópu hraðar sjer heim
vegna verðhmnsins. Margar tilraunir hafa verið gerðar til að sefa
ótta manna og hindra hmn. Margir bankar hafa keypt hlutabijef fyrir
stórar upphæðir og sum hlutafjelög hafa lofað að greiða hluthöfúm
auka-ágóðahlut. Fjármálamenn hafa gefið út sefandi yfirlýsingar."
íslendingum fannst þetta ekki koma sér við. Þetta var annar
heimur. Og hér ríkti þetta haust ágætt atvinnuástand. Gott verð fékkst
utanlands fyrir saltfiskinn sem landsmenn framleiddu. Forystamenn
þjóðarinnar vom margir famir að huga að undirbúningi hátíðarhalda á
Þingvöllum næsta sumar. Alþingi átti þúsund ára afmæli og það stóð
til að minnast þess með veglegum hætti. Menn vom að hugsa um að
eyða en ekki að spara.
Islendingar átta næstam engin viðskipti við Bandaríkjamenn.
Óárán vestanhafs virtist því lítil áhrif geta haft á íslandi. En aðra
sögu var að segja af viðskiptalöndum Islendinga í Evrópu. Kreppan
í Bandaríkjunum fór fljótt að segja til sín þar. Bandan'skir bankar
höföu lánað mikið fé til evrópskra fyrirtækja. Nú lokaðist fyrir það.
Bandaríkjamenn minnkuðu mjög vörukaup austanliafs.
Haustið 1930 dró ský fyrir sólu á íslandi. Þó að þjóðin hefö aldrei
veitt jafn mikið af síld og þorski gekk nú afar illa að koma afúrðunum
í verð á mörkuðum í Evrópu. Ástandið versnaði svo enn árið eftir.
Allt að helmingsmunur var á því verði sem fékkst fyrir fiskinn í
útlöndum miðað við fyrri ár. Sama gilti um landbúnaðarafúrðimar.
Sérhvert land reyndi að spara sem mest og það bitnaði á innflutningi
ftá öðmm löndum. Helst vildu þjóðir standa vömskipti. Það hentaði
8 | VÍSBENDING