Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 79

Með aukinni faggreiningu
samfélagsins hafa umtalsverðar
breytingar orðið á íslenskum
bókmenntum á undanförnum
áratugum. Heilu bókmennta-
greinarnar hafa nánast gufað
upp, það sem eitt sinn hét
íslenskur fróðleikur er til
dæmis vart til lengur, til-
raunum til að skrifa íslenska
reyfara eða íslenskt klám hefur
fækkað, heitar bækur um
NAFNIjVHSA FpKLAQli) —
IIEVKJAVlK MONXXXm
trúmál eða pólitík sjást sjaldnar
og svo mætti lengi telja. Þótt
bækurnar kunni að hafa batnað
þá eru bókmenntirnar fábreyti-
legri. JÓN HALLUR STEFÁNSSON
veltir hér fyrir sér þessari þróun
og gluggar í nokkrar gamlar
bækur sem nær ómögulegt er að
setja í einhvern skýrt afmark-
aðan flokk. Og hann kemst að
því að eitthvað hafi glatast,
eitthvað týnst.
Gimsteinar í skraninu
Á nokkrum áramgum hefur orðið ótrúlega mikil
og að vissu leyti grátleg breyting á íslenskum
bókmenntum. Ég á ekki við að það séu almennt
skrifaðar slakari sögur og lélegri ljóð ort en áður,
menn em að vísu að halda þessu ffam núna af
mikilli sannferingu, en ég er ekki frá því að
áhugaverðum skáldsögum íslenskum hafi fjölgað
ffekar en hitt og markverð ljóðskáld á ýmsum
aldri em að yrkja um þessar mundir. Fræðiskrif
em blómleg, enda ffasðimennimir fleiri en
nokkm sinni; kannski má segja að ævisagnagerð-
in sé sú eina af hefðbundnum bókmenntagrein-
um okkar sem hefúr merkjanlega hrakað: um leið
og hún hefúr bólgnað út og ferst í hendur fag-
manna fekkar hlutfállslega þeim tidum sem
fengur er að, bæði sem textum og heimildum um
mannlif. Aðalbreytingin felst samt í gríðarlegri
fekkun á íslenskum textum með bókmenntagildi
sem fálla þó utan þessara meginflokka sem em
markaðssettir og skilgreindir sem bókmenntir.
Til marks og dæmis um þá rýrnun bók-
menntasviðsins sem ég er hér að gera að umtals-
efni er hvarf heillar bókmenntagreinar, sem
reyndar skaraðist á ýmsan hátt við ævisagnaritun-
ina einsog hún var stunduð; ég er að tala um þá
fjölbreytm og hnýsilegu deild bókmennta sem
kennd er við þjóðlegan ffóðleik og er hægt og
rólega, en þó fúrðu hratt og hrapaUega, að þurrk-
ast út. Þetta hvarf var fyrirsjáanlegt og ömgglega
óafturkræft, eflaust má túlka blómgun og fáll
þessarar bókmenntagreinar sem fjörbrot eða
dauðakippi gömlu sveitamenningarinnar. Eitt-
hvað í þá áttina.
Samdrátt og yfirvofándi endalok þjóðlegs
ffóðleiks sem lifandi hefðar er að öllum líkindum
auðvelt að sannreyna, þar sem um er að ræða
tiltölulega afmarkaða bókmenntagrein með sína
forsögu og ræmr, sínar fagurfræðilegu og sagn-
ffæðilegu forsendur, sína (forsmáðu) snillinga og
sniUdarverk. Erfiðara er að kortleggja ris og hnig
annarra hverfándi og forvitnilegra hefða íslensks
ritmáls sem getið hafá af sér verk sem hafa
kannski einna helst það sameinkenni að vera ill-
flokkanleg, einmitt vegna þess að þau em skrifúð
af algjöru skeytingarleysi um bókmenntagreinar
og undirgreinar. Ég er að tala um öll þau dásam-
lega „einkennilegu" rit sem eitt sinn vom svo stór
hluti af íslensku prentmáli. Ég æda að fá að kalla
Um forsmáðar íslenskar bókmenntir
þær „jaðarbókmenntir", af því þetta em yfirleitt
rit sem á sínum tíma vom af ýmsum ástæðum
ekki mikils medn, og í sumum tilfellum var
hreinlega reynt að útskúfá þeim.
Algjörlega að órannsökuðu máli hef ég á
tilfinningunni að blómaskeið íslenskra jaðarbók-
mennta hafi hafist á árunum milli stríða og staðið
ffam undir 1970, jafnvel aðeins lengur. Fyrri
dmamörkin gæm staðið I beinu sambandi við
þéttbýlismyndun og vaxandi velmegun sem hafi
ieitt af sér aukinn ffítíma og aukin fjárráð hjá
alþýðufólki, en úr þeirra hópi komu flesdr höf-
undarnir og sennilega lesendumir líka. Seinni
tímamörkin gæm tengst vaxandi fágmennsku í
hinum skrifandi stéttum rithöfúnda og blaða-
manna, að það hafi ekki lengur þótt sjálfsagt að
hver sem er skrifáði það sem honum sýndist eins-
og honum sýndist, að skriftir útheimtu ákveðna
kunnátm og þekkingu á því hvernig bækur „eiga
að vera“.
Það er stundum dálítið þversagnakennd til-
finning að lesa eða glugga í sérkennilegar bækur.
Annars vegar er maður sér meðvitaður um að
bókmenntalegt gildi þeirra gemr verið mjög vafa-
samt, að minnsta kosti útfrá þeim viðmiðum sem
við höfúm tileinkað okkur, gegnum skólakerfið
og önnur fyrirbæri sem móta smekk okkar. Á
hinn bóginn skynjar maður einhvern ffumkraft í
þessum textum, einhvern einlægan, tilgerðarlaus-
an og alþýðlegan streng sem alla jafna er víðs-
fjarri, bæði í þeim samtímabókmenntum sem
menn em að fjargviðrast yfir, og eins í viður-
kenndari bókmenntum liðinna áratuga. En þessi
þversögn hludeysist fljódega þegar maður kemst
á bragðið með þessar bækur, yfirvinnur ákveðna
fordóma, heldur áffam að ffelsa hugann undan
oki smekkvísinnar og uppgötva þá nýju þversögn
að manni þykir oft skemmrilegra að lesa vondar
bækur en góðar.
Þetta em töffar jaðarbókmenntanna, töffar
sem eiga sér hliðstæðu í hriffiingu manna á hall-
ærislegri tónlist, klénni myndlist og skreytilist
(kitsch) og fráleitum kvikmyndum: menn hrífiist
af því hvað þessi verk em mannleg í einlægni
sinni og því hvernig þau af fúllkomnu sakleys'
splundra vanahugsun og klisjum.
íslenskar jaðarbókmenndr hafá þá sérstöðu
fyrir okkur fslendinga að þær em íslenskar, það er
nóg af þeim og fa okkar þekkja til þeirra. Mörk
þeirra og annarra bókmenntagreina og undir-
grerna em skiljanlega mjög óskýr; til dæmis má
finna frábæriega sérkennileg ævisöguskrif á ís-
lensku, auk þess sem ýmis sértækari skrif um til-
tekin svið mannlegrar reynslu em off á tíðum
skrýtin; þjóðlegur ffóðleikur gemr stundum fárið
yfir einhver illskilgreinanleg mörk og orðið
yndisleg þvæla, sama gildir um sagnffæði, trú-
málaskrif, ádeilurit og vísindatexta; dulspekilega
og dulræna deildin er sú eina af fyrmm
blómstrandi greinum jaðarbókmenntanna sem
enn ber ávöxt, þar er margt meistaraverkið;
þjóðmál og jafnvel stjórnmál hafá getið af sér
ótrúlega texta, sama gildir um íslenskar tilraunir
til að skrifá reyfára, glæpasögur, ffamtíðarsögur;
íslenskt klám eða skrif um kynlíf hefúr aldrei náð
að verða rithefð, kannski þess vegna eru einstök
rit ýmist mjög fyndin eða áhrifámikil.
Staðan í jaðarbókmennmm okkar er semsagt
þessi: því miður em varla skrifáðar óvenjulegar
bækur að neinu ráði miðað við það sem áður var,
hún er horfin þessi alþýðlega og einlæga hefð sem
haldið var uppi af áhugamönnum sem vom
óbundnir reglum og mörkum bókmenntagreina.
Nú em flestallar bækur auðflokkanlegar, enda em
þær skrifáðar með hliðsjón af þvf hvernig bækur
eiga að vera. Á móti þessu kemur að þessir textar
em til, það er hægt að lesa þá og þeir em lesnir
og memir að verðleikum af lidum hópi sérvitr-
inga. Sá hópur gemr ekki stækkað neitt að ráði
nema einhver ráðist í að endurútgefá valda texta,
nú þegar nýir lesendur hafá aðrar forsendur til að
njóta þeirra á ný.
Þekking mín á þessu efni er brotakennd og
tilviljun háð hvað ég hef komið höndum yfir.
Samt hef ég verið svo heppinn að geta virkjað
áhugann á þessu efni í dagskrárgerð í útvarpi og
þar af leiðandi fengið tækiferi til að sinna þessum
fotsmáðu bókum betur enn ella. Uppá síðkastið
hef ég reyndar hrifist mest af textum sem er ædað
að miðla á sem beinskeyttastan hátt lífsreynslu,
eða hreinlega upplýsingum um hversdagslegan
veruleika. Jaðarstaða þeirra í bókmenntunum >■
„Mér þykir rétt að
taka það fram, að
jajnframt því sem
bók þessi er þáttur
úr vtentanlegri tevi-
sögu minniy þá er
hún og nokkurs-
konar svar til
þeirra manna sem
mest hafa svívirt
mig persónulega,
bteði opinberlega og
innbyrðis meðal
kunningja og
• ^ «
vtna.
Fjölnir
hnust '97 79