Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 89

Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 89
MatthíAS Viðar Sæmundsson skrifar um þjóðtrú, galdra og fjölhyggju í tilefni af grein Árna Björnssonar þjóðháttafræðings, „Hvað merkir þjóðtrú?a, sem birtist í Skírni í fyrravor. Að andmœla eðajafnvel eyða hleypidómum gegn einhverri trú (eða hjátrú) er ekki sama sem boða hatia. Sigurður Nordal1^ Proumur Needhams fmyndum okkur mann sem hrekkur upp við ræs formanns undir Jökli á miðri vorvertíð einhvern tíma um öndverða sautjándu öld. Hann fær tæp- lega samsamast sínu nýja samfélagi, reynslu þess og viðhorfum, enda er allt gjörólíkt því sem hann hefur átt að venjast. Hann skynjar væntanlega hafbrimið undan Tröllakirkju, drangana í flæða- málinu og svört hraungrýtisbjörgin í baksýn með öðrum hætti en menn sem lifáð höfðu við Bárðar sögu Snæfelláss kynslóðum saman, enda minnir fátt á fágun og vernd nútímalífs, gróðurlausir hraunklettahryggir, svart, úfið hraun og allt „hræðilegt til að sjá“, ritaði Egcert Ólafsson um miðja átjándu öld; og þótt jökullinn tíl norðurs veitti nokkurt skjól fýrir vindum þá gerði oft hörð næturfrost í Dritvík, fraus þá allt sem frosið gat og átm amlóðar erfiðar nætur. Hrikalegir steindrangar Tröllakirkju vekja þó enn tilfmningu um skuggalega dularkrafta, enda þarf ekki víð- áttumikið ímyndunarafl tíl að ímynda sér helgar vélar á slíkum stað, einkum á drungalegum síð- kvöldum að hausdagi, þegar þoku dregur fýrir jökul og dulið vex upp úr landinu, enda trúðu margir því enn á átjándu öld að „jarðbúar, huldu- fólk, dvergar eða þó einkum afturganga Bárðar Snæfellsáss“ tálmuðu för manna upp á jökulfjall- ið, að sögn Eggerts2*; og sjálft heití Tröllakirkju ber vimi um kynngimagnað sambýli hugar og landslags, reynslu sem fólk hrærðist í og háfleyg hrellirök yfirvalda gám ekki útrýmt. Menn hafa fúndið til smæðar sinnar í þessari náttúm, þótt þeir reyndu að stækka sig með menningu í ver- stöðvum, en þar hittust skáld sem höfðu atvinnu af því að yrkja rímur út af sögum og sumir klór- uðu sig fram úr fornri skrift eða vom kvæða- menn góðir; þarna vom jafnvel kenndir töfrar og sett saman galdrakver. Þú þarft væntanlega að vera samtíðarmaður tíl að geta skilið slíkt sam- félag til fúlls, enda hlýtur fúllur skilningur að tengjast tilfinningalegri innlifún og vitsmunalegri yfirsýn í senn. Þetta fólk lýstí auk þess reynslu sinni með öðmm hætti en mörgum nútíma- mönnum er þóknanlegt — með örnefnum, orð- tökum og málsháttum, þjóðsögnum, ævintýmm, venjum, vitnum og galdratáknum, sem virst geta annarleg eða fjarstæðukennd nú á dögum. Það þýðir samt ekki að heimur þessa fólks sé okkur með öllu glataður, himnarnir em hinir sömu þótt hjásólir heiti öðrum nöfnum, og við verðum einnig bergnumin af þungbúinni einsemd Trölla- kirkju þegar kvöldar um haust. Á slíkum stund- d Ijóðsagnabókin. Sýnisbók íslenzkra þjóðsagnasajita. Sigurður Nordal tók saman. Annað bindi. Reykjavík, 1972,xv 2' Ferðabók Eggerts Ólajssonar og Bjama Pálssonar um ferðirþeirra á íslandi árin 1752-1757. 1. bindi. um er hægt að nema blæ af horfmni reynslu- veröld þar sem dmnur sjávar, steinótt fjara, kaf- þykkur himinn, gnauð vinda um svartar stein- borgir, snjóhvít jökulhetta og dimmblátt vatnslón mynda lífræna og magnaða heild með eigin huga. Þeir sem skoða ffamandi menningu nú á dögum hljóta að velta því fýrir sér um hvað og hvernig þetta fólk hugsar; hvort vitsmunalíf þess sé sett með öðm móti saman en vitsmunir okkar, eða svo vitnað sé í dæmi Wittgensteins um teikn- ingu sem túlka mátti á tvennan hátt: hvort það lítí á heiminn sem önd eða sem kanínu? Sá sem fasst við sögu sinnar eigin menningar stendur frammi fýrir svipuðu vanda; getur trúlítill nú- tímamaður, svo dæmi sé tekið, skilið og gert grein fýrir trúarlífi fólks sem bjó við gjörólík skil- yrði fýrr á öldum? Hann þarf að túlka skoðanir og athafnir ókunnugs fólks sem í þokkabót er steindautt og hefúr einungis skilið effir sig leífar af lífi: leifar sem keppst er við að túlka og færa í nútímalegt form til skilningsauka. Þetta tiltæki gemr tekist misjafúlega eins og enskt mannfræði- prófessorinn Rodney Needham komst að raun um effir áratugarannsóknir, en í bók hans um trú, tungumál og reynslu (1972) er greint frá draumi sem endursegja má á cftirfarandi hátt; Mig dreymdi nótt eina að ég væri að ræða við Penan- fólkið í ffumskógum Borneó, en eins og oft gerist um ímyndaða endurfúndi af slíku tagi rak mig í vörðurnar og hrökk upp miður mín yfir að geta ekki lengur sett saman rétta og skiljanlega sem- ingu á penönsku. Setningin sem vakti mig af óværum svefúi var „Ég trúi á Guð“, en ég gat með engu mótí orðað hana á máli Penanfólksins. Þessi draumur kveikti vangavelmr sem á næsm árum urðu að heilli bók. Ég vissi fýrir víst að Penanmenn töluðu um andlega veru, Peselong hét hún, er átti að hafa svipaða yfirburðastöðu í alheiminum og Guð kristinna manna, enda hafði ég sagt sjálfúm mér að þetta steinaldarfólk tryði á sérstakan, almáttugan guð líkt og við, þótt ekki væri um formlegan átrúnað eða trúariðkun að ræða. Mér varð nú ljóst að fýrir þessu var ekki mállegur flugufómr, auk þess sem ég gat ekkert sagt um viðhorf fólksins, hvon það var trúað eða ekki, með orðum sem venjulega er beitt um slíkt ástand. Ég hlaut að viðurkenna með semingi að ég vissi ekkett um raunverulega trúarafstöðu Penanmanna. Spurningin var þá hvort skýrslur annarra þjóðffæðinga væm traustari, hvort þær sönnuðu í raun að fólk tryði á eitthvað, því hug- arástand og hugmyndir em augljóslega sitthvað. Sá sem fúllyTti að fólk tryði einhverju þegar hann vissi í raun ekkert um hvað átti sér stað innra með því fór um jafnvillmr og hinn sem ekkert vildi segja um sálarástand og trúarlíf. Þessar draumleiðingar snerust með öðmm orðum um forsendur, markmið og mannlífstengsl félagslegr- ar mannfræðiÁ Steindór Steindórsson íslenzkaði. Reykjavík, 1975, 158, 161 Rodney Needham: Belief Language, and Experience. Oxford: Basil Blackwell, 1972, 1-2 Árni Björnsson þjóðháttaffæðingur hefúr tæp- lega haff spurnir af draumi Needhams né orðið fýrir svipaðri reynslu ef marka má grein hans „Hvað merkir þjóðtrú?" í Skími (vor, 1996). Þar er lítinn vafa að finna og vasklega gengið ffam með hellistálsýn og fordómavillu að vopni. Hégiliur og hégilluiigar Fyrst þetta: Getum við útskýrt eða sýnt fram á dýpri rök venja, víta og varúða, eiga kreddur sér rökffæðilegan grundvöll, hvaða ástæður eru til einstakra trúaratriða? Þessi vandamál tengjast j, víðtækari vanda sem orða má svona: Hvaða ástæður eru tíl þess sent kaÚað hefúr verið hjátrú, á hún sér skynsamlegar fbrscndur eða kom fólk sér saman um hana rakalaust? Felur hún í sér „óbrotna hugsunariist", „heimspeki fólksins“ og „ekkerr smáræði af hugsun"? Éða með orðum séra Jönasar Jönassonar frá Hrafnagili (1908): I „og því meira sem finst og þekkist af þessum sögnum, venjum og trúargreinum (kxeddum), því meira samhengi fer að finnast í því...“4) Islenskir ffæðimenn hafá brugðist við þessurn vanda með margvíslegum hætti, þv( stundutn er fjölyrt um líkamlega eða andlega sjúkdóma, vanþroskaða vitsmuni, almenna sefjun, ffnmstæða guðfræði, samfélagsaðstæður, landshætti og iífsskilyxði eða vfsvitaðar blekkingar, fæstir hafá skyggnst f „samhengi" séra Jónasar. Slík viðbrögð hellistálsýn í íslenskum fræðum eiga paö samei; að vera rcist á skoðunum um rétta þekkingu, eins og sjá má af neikvæðri hugtaka- notkun. Hjátmarhugtakið ^ hefúr þannig tengst óskyn- semi, því sem er í senn órök- víst, annarlegt óg ósatt, andstætt réttri trú eða skoðun, jafnvel sjúklegt, enda er orðið yfirleitt notað til útilokunar en ekki greiningar; hjátrúnni hefúr verið lýst sern dulariúllu afli er getúr þurrkað út skynscmi og rcynslu- vit manna við ákveðnar að- stæður. - - - í orðabók Árna BöÐvars- sonar (1963) er hjátrúarorðið skýrt sem „hindurvitni, kerl- ingabækur, trú á óraunvérulega hluri", en einnig er getið um : „bábilju" sem tengist bulli, >• 4) Jónas Jónasson: „Formáli“. Þjóðtrú ogþjóðsagnir. Safnað hefir Oddur Björnsson. I. bindi. Akureyri, 1908, 6
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100

x

Fjölnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fjölnir
https://timarit.is/publication/985

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.