Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 57

VlÐAR PÁLSSON
ER FÆDDUR ÁRIÐ 1978. HANN
STUNDAR BA NÁM í SAGNFRÆÐI
VIÐ Háskóla Íslands.
„Mun eigi það vel fallið að nýr
BÓNDI TAKI UPP NÝJUNGAR?"
Úr hugarheimi Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal
Ranglátur
Sagan segir að sóknarmenn séra Bjöms Halldórssonar (1724-
1794) í Sauðlauksdal hafi hlaðið honum garðspotta í túnjaðri
prestssetursins fimm vetmm eftir að hann hreppti brauðið. Það
fylgir einnig sögunni að sóknarmönnum hafi þótt verkið löður-
mannlegt og þeir nefnt smíðina táknrænu nafni, Ranglátnr' Enn
mótar fyrir garðinum og má kalla hann táknrænt minnismerki
Björns. Hér er ekki átt við að garðsleifamar haldi á lofti rang-
lætisorðspori prestsins, þótt einhverjum kunni að finnast það,
heldur tilraunum Björns og nýjungum í jarðrækt og landbúnaði.
En það er fleira sem vitnar um stórhug Björns en niðurníddar
garðstægjur, enda súrt í broti ef ekki væri annað eftir hann en
þær. Björn var afkastamikill rithöfundur og samdi bækur og rit-
linga um hugðarefni sín. Ritin opna lesendum glugga inn í hug-
arheim höfundarins, þankagang hans og lífsviðhorf. I þeim stíg-
ur hann fram sem stórhuga framfaramaður sem mælir fyrir um
hvernig landsmenn geta aukið hagsæld sína og velmegun, bætt
lífskjör sín og lífsafkomu.
Rit Björns Halldórssonar em allnokkur, mislöng þó. Vikið
verður að helstu ritum hans jafnframt því sem greinin vindur
uppá sig. Tvö rit em í brennidepli, Atli og Arnbjörg. Engin önn-
ur rita Björns veita betri innsýn í hugarheim hans og skoðanir á
mönnum og málefnum. í þessari grein em reifuð viðhorf hans
til atvinnuvega og stétta, stjórnskipunar, heimilis og fjölskyldu,
uppeldis og samfélagshátta. Einnig em hugmyndir hans og
skoðanir ræddar með hliðsjón af straumum og stefnum
samtímans.
Séra Bjöm Halldórsson fæddist í Vogshúsum í Selvogi.
Hann þótti greindur maður og námsfús og komst snemma til
mennta. Björn nam í Skálholtsskóla og lauk þaðan prófi með
ágætum árið 1745. Á námsámm sínum kynntist hann ýmsum
þeim sem létu að sér kveða í þjóðmálum næstu áratuga, s.s. Jóni
Eiríkssyni (1728-1787), konferensráð, og Eggerti Ólafssyni
(1726-1768), skáldi og náttúmvísindamanni. Að loknu námi
starfaði Björn m.a. sem aðstoðarprestur í Sauðlauksdal og fékk
hann veitingu staðarins 1752. I Sauðlauksdal sat Björn sem
prestur (og prófastur í Barðarstandarsýslu 1756-1781) allt til
1782 er hann fluttist að Setbergi í Eyrarsveit, hægara kall og
næðisamara. Þrem ámm síðar veiktist Björn og þjáðist af blindu
?( (I c,
y. 0
SR dl Í> d ð t b C r
v u a c 6 m « n 8 wm ijwitðö fiij/
() c l b (t 11 m
ðftferb o Jígoba/
2lnöf\>ace gcmialfó
23 ó ó n b m
©««M|Wf«b fijrcc fatfffel Srum&plingti, einfnn.
htjg gg ftm riifa g>ú a' g-i)bc.5Brtmm 3(o. 1777
2lnfta& Upplatt.
^—+-r^-i—1—1—t-t-ifJJ. M
i—(—1—i
®cl(l almennt innfeunbeb 15 ^iffmn
i..1783*
Titilsíöa Atla.
upp frá því og lét af prestsembætti 1786. Björn lést á
sóttarsæng að Setbergi skömmu fyrir sjötugt 17947
Björn tók við prestsetri í bágu ástandi, jörðin í
órækt og húsin hin mestu skrifli. Árið 1756 kvæntist
Björn Rannveigu Ólafsdóttur úr Svefneyjum, systur
Eggerts, og hófu þau staðinn til vegs og virðingar.
Tæpum áratug síðar vom húsakostir og kirkja til fyr-
irmyndar. Á sama tíma hófst Björn handa við jarð-
55