Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 23

Viöar Pálsson er fæddur árið 1978.
Hann útskrifaðist með BA próf í sagnfræði frá Háskóla Islands
árið 2001. Viðar stundar nú nám í latínu við sama skóla.
Glíman vió fortíðina
Fortíðarvandi Wagnerfjölskyldunnar og Bayreuthhátíðarinnar
„Weil^t du, was du sahst?"
30. júlí 1951 dóu gömlu gaslamparnir í tónleikasalnum í
Festspielhaus í Bayreuth út.1 Út úr myrkrinu fæddust lágværir
tónar Parsifal, draumkenndir og seiðandi. Án allrar framhleypni
má fullyrða að þetta hafi verið upphafið á merkustu óperutón-
leikum síðustu aldar, a.m.k. í sögulegum skilningi; einungis
frumflutningur Wozzeck í Berlín 1925 getur kallast jafningi.
Tónleikarnir voru sögulegir á alla lund. Þeir voru hlaðnir tákn-
rænni merkingu. Þeir mynduðu brú milli fortíðar og framtíðar,
gamaila hugsjóna og nýrra, og mörkuðu þáttaskil í pólitískri og
listrænni sögu frægustu óperuhátíðar heims.
Parsifal er helgasta verk Richards Wagners. Það hefur ekki
aðeins trúarlegra inntak en önnur verk hans heldur reyndist það
vera svanasöngur hans. Ólíkt öðrum óperum sínum, sem hann
kallaði Musikdrama,1 kallaði hann Parsifal Biihnenweihfestspiel.
Upphaflega átti einungis að flytja það einu sinni í Bayreuth en
síðan heimilaði Wagner að það yrði flutt oftar, en áfram bara í
Bayreuth. Það var virt að vettugi sem kunnugt er.3
Hönnun leikmyndarinnar og valinu á listamönnunum var
ætlað að marka skörp skil. Wagner gaf nákvæm fyrirmæli um
leikstjórn, sviðsmynd og búninga. Wieland Wagner, leikmynda-
hönnuður, leikstjóri sýningarinnar og sonarsonur Richards,
varpaði þeim flestum fyrir róða. Engin gömlu Wagnerkempanna
frá millistríðsárunum fór með hlutverk í óperunni. Á móti sýndi
valið á verkinu og stjórnanda þess tengsl við hina sönnu arfleifð
Wagners. Stjórnandinn var Hans Knappertsbusch, gamalreynd-
ur Wagnerstjórnandi og nemandi Hermanns Levis, þess sem
frumflutti verkið 1882 og hafði Wagner sjálfan sér til ráðgjafar.4
Tónleikarnir 30. júlí 1951 sýndu stefnubreytingu en ekki rof.
Wagner stofnaði hátíðina í Bayreuth 1876 með frumflutn-
ingi Der Ring des Nibelungen og vígslu eigin óperuhúss, Festspi-
elhaus Bayreuth. Hann vígði húsið með því að stjórna níundu
sinfóníu Beethovens en annars voru einungis óperur hans sjálfs
fluttar í húsinu. Það var hannað með Niflungahringinn í huga og
Parsifal var sérstaklega samin fyrir það. Þegar fram liðu stundir
varð hátíðin að árlegum viðburði. Færustu Wagnerlistamenn
heims komu fram í Bayreuth án þóknunar og þökkuðu fyrir
þann heiður að vera boðið að koma fram á hátíðinni. Hátíðin
stóð í stutt tímabil á hverju sumri og miðaframboð var mjög
takmarkað. Til þess að gera langa sögu stutta var Bayreuth frá
upphafi helgiskrín í listalífi Þýskalands, Mekka Wagnerunnenda
og listrænt lokatakmark óperusöngvara og stjórnenda.5
Uppfærslan á Parsifal var dæmigerð fyrir listræna
stefnu hátíðarinnar eftir stríð. Hún er venjulega
nefnd Neu-Bayreuth eða Werkstatt Bayreuth til
áherslu á endursköpun og lifandi list og til andstöðu
við stöðnun, andleysi og tímahelsi.6 Eðlilega hlaut
stefnan misjafna dóma. Áhorfendur á Parsifal skip-
uðust í fylkingar og taldi önnur hátíðina heimta úr
helju á meðan hin fékk fyrir hjartað af þeim helgi-
spjöllum sem hún taldi vera unnin.7 Þegar Wieland
uppfærði Die Meistersinger von Niirnberg árið 1956,
og svipti óperuna sögutímanum, var andstæðingum
stefnunnar nóg boðið. í fyrsta sinn í sögu Bayreuth
púuðu áhorfendur eftir sýningu. „Die Meistersinger
ohne Nurnberg!“, hrópuðu þeir í háðungarskyni.8
Hátíðin var lögð niður 1944. Þegar hún var end-
urreist 1951 voru stjórnendur hennar Wolfgang og
Wieland Wagner, synir Winifredar og Siegfrieds
Wagners, sonar Richards. Ljóst var á öllu að stefnu-
breyting þeirra bræðra átti sér ekki bara rætur í þörf
fyrir listræna framvindu og endursköpun heldur líka
í pólitískri umræðu eftirstríðsáranna. Hitler hóf
Wagner á stall sem æðsta spámann þýskrar menning-
ar og hátíðin í Bayreuth var gimsteinn í Þriðja ríkinu.
„Hier wo mein Wáhnen Frieden fand - Wahnfried - sei dieses Haus
von mir benannt!“ Táknræn staða bræðranna tveggja, Wielands og
Wolfgangs, þar sem þeir sitja í rústum Wahnfried í lok síðari heims-
styrjaldar. Þrátt fyrir stormasöm ár eftir stríð hófu þeir hátíðina til
vegs og virðingar á ný.
21