Málfríður - 15.10.2010, Blaðsíða 9

Tungumál heimsins eru ein helsta staðfesting þess að 
við erum manneskjur. Það flókna samskiptaform sem 
tungumálið  er  skilur  okkur  hvað  skýrast  frá  öðrum 
lífverum  merkurinnar.  Mannveran  hefur  verið  ósköp 
aum, lítil og veikbyggð á forsögulegum tíma. Það sem 
hefur síðan gert hana að drottnara jarðarinnar til góðs 
eða  ills,  látum  það  liggja  á  milli  hluta,  eru  vitsmunir 
hennar.  En  þessir  vitsmunir  næðu  ekki  langt  ef  með 
þessari veikbyggðu veru hefði ekki þroskast hæfileiki 
til samvinnu og að tjá sig sín í milli með mjög nákvæm­
um og flóknum hætti, með tungumálinu. Þegar mann­
eskjan  breiddi  úr  sér  yfir  jörðina  og  lærði  að  lifa  við 
hinar  ólíkustu  aðstæður,  allt  frá  ís  norðurhjarans  til 
eyðimarka  miðjarðarhitans,  þróuðust  með  henni  hin 
margbreytilegustu tungumál sem hafa þjónað ólíkum 
menningarheimum.  Rétt  eins  og  gróður  jarðar  hefur 
öðlast allan sinn fjölbreytileika vegna ólíkra aðstæðna, 
rétt  eins  og  dýrategundirnar  hafa  öðlast  allan  sinn 
dásamlega  margbreytileika,  eins  er  það  með  tungu­
málin.  Tungumálin,  sem  eru  hljóðfæri  og  birtingar­
form  hástigs  þróunarinnar,  þ.e.  hugsunar  mannsins, 
MENNINGARINNAR,  þau  hafa  þróast  við  óendan­
lega fjölbreytileika vegna ólíkra aðstæðna. 
En nú eru veður válynd. Við höfum verið að horfa 
undanfarnar  vikur  á  heimildarþátt  í  sjónvarpinu 
unnum  af  enska  leikaranum  Stephen  Fry  og  félaga 
hans  um  dýrategundir  í  útrýmingarhættu.  Eins  og 
þátturinn er áhugaverður og skemmtilegur er hann um 
leið nokkuð tregablandinn. Það fyllir mann depurð að 
horfa á einstakar og áhugaverðar lífverur, sem maður 
veit, á sama tíma, að geta verið síðustu eintökin á jörð­
inni og innan fárra ára verði þessi dýrategund útdauð. 
Og  hvað  veldur? Ágengni  mannsins,  eða  öllu  heldur 
ágengni neyslumenningarinnar. Hin vestræna neyslu­
menning  vill  og  hamast  við  að  gleypa  allt  undir  sig. 
Staðlar allt og alla. Hún leitast við að brjóta náttúruna 
undir sig og móta alla  jörðina að sinni neysluhyggju. 
Dýrategundir  hverfa,  heilu  frumskógarnir  hverfa. 
Menningarsamfélög  annarra  gerða  hverfa  og  tungu­
mál þeirra með. 
Alþjóðahyggja  neyslusamfélagsins  ógnar  sífellt 
meira  sjálfstæði  fjölbreyttrar  menningarflóru  heims­
byggðarinnar og þá um  leið þjóðtungum hinna ólíku 
hópa. Tungumálin eru hljóðfæri og það er náttúra hljóð­
færa að geta af sér ólíka tónlist, hljómfall og tónlistar­
menn, sem geta ekki tjáð sig á hvaða hljóðfæri sem er. 
Hin fullkomnustu og takmarkalausustu „instrument,” 
eins og píanóið/slagharpan eru allra góðra gjalda verð, 
en ég er hræddur um að okkur þætti tónlistin fátækari 
og  innihaldsminni  ef  hljómborðið  væri  það  eina  sem 
allur fjöldinn kysi sér til að spila á. 
Tungumál smærri málsamfélaga eiga sífellt í baráttu 
fyrir  tilverurétti  sínum.  Þó  eru  þau  í  mjög  misjafnri 
stöðu. Sum eru sterk og full af innra þrótti. Eru jafnvel 
undirstaðan í sjálfstæði og sjálfsvitund smáþjóða, eins 
og okkar. Eiga sér ríka bókmenntahefð  í  fortíðinni og 
gróskumikla sköpun í nútíðinni.
Önnur eru tungur samfélaga, með veika sjálfsmynd, 
og  í  uppgjöf  fyrir  stærri  málsamfélögum.  Samt  geta 
þau  verið  hljóðfæri  mikilvægra  menningarverðmæta 
sem hyrfu ef þessi málsamfélög hyrfu. Því er það mjög 
mikils virði, rétt eins og efling þess fágæta í náttúrunni, 
að efla þau og styrkja. Sem betur fer er alþjóðasamfé­
lagið að gera sér þetta æ betur ljóst. Það var því vel við 
hæfi  að  Vigdís  Finnbogadótir  var  skipuð  sendiherra 
tungumála hjá Sameinuðu þjóðunum skömmu eftir að 
hún lét af embætti forseta Íslands.
Tungumálið  okkar,  íslenskan,  er  e.t.v.  okkar  helstu 
menningarverðmæti  og  lykillinn  að  sérstöðu  okkar 
sem  þjóðar  meðal  þjóða.  Við  höfum  margra  aldra 
reynslu af að hyggja að tungunni, gerð hennar, rótum 
og notkunarmöguleikum. 
Minjar um sögu og sjálfsmynd þjóða liggja oft í sýni­
legum  verðmætum,  höggmyndum,  málverkum,  hús­
búnaði, mannvirkjum, köstulum, brúm, heilu borgun­
um. En því er ekki fyrir að fara hér á gamla Fróni. Við 
getum  ekki  gengið  um  með  erlendum  gestum  okkar 
og sýnt þeim með stolti byggingar frá miðöldum, mál­
verk  endurreisnarinnar,  borðbúnað  úr  Versalahöllum 
o.s.frv.  En  við  eigum  okkar  söguminjar  inni  í  hug­
sýnum þeim, sem tungumálið gefur okkur. Við eigum 
okkar  stórbyggingar  í  Íslendingasögunum,  undur­
falleg  málverk  í  ljóðamyndum  allra  alda,  Völuspá, 
Lilju, Passíusálmunum, Jónasi, Leirulækjar­Fúsa, Æra­
Tobba, Halldóri, Þórbergi, Megasi og öllum hinum. Þó 
að íslenskan sé örtungumál þá hefur hún sterka stöðu 
MÁLFRÍÐUR 9
Ræða flutt á Evrópska tungu-
máladeginum 26. september
á stofnfundi Vina Vigdísar-
stofnunar.
Kjartan Ragnarsson,
leikstjóri.
Hvers vegna er Stofnun Vigdísar
Finnbogadóttur mikilvæg?