Læknablaðið - 15.01.2000, Blaðsíða 66

UMRÆÐA & FRÉTTIR / GÖMUL LÆKNISRÁÐ
„Tönnin græðír, en tungan særir“
Hallgerður
Gísladóttir
skrifar
Um tönn
Mér er um tönn að gera þetta sögðu menn í gamla
daga um eitthvað sem þeim var illa við. Ég fletti upp
í svörum við spurningaskrá nr. 29 á þjóðháttadeild,
Maðurínn, þœttir úr þjóðtrú, til að skoða ráð við
tannverk. Par var sannarlega um auðugan garð að
gresja, ekki bara varðandi það sem ég var að leita að
heldur einnig um tannfé, orðtök og ýmiss konar sere-
móníur sem tengdust lausatönnum. Par fann ég einn-
ig þessa ágætu vísu um baknag:
Mörður týndi tönnum
til bar það afþví
hann beit í bak á mönnum
svo beini festi í.
Nýupptekin hvannarót.
Eitt afþví sem notað var í
lyf við tannpínu var
hvannarót. Ætihvönn er
fjarskyld ginseng jurtinni
og þótti hvannarót flestra
meina bót hér í fyrri tíð,
auk þess sem hún var
mikið höfð til matar.
Slæm tannpína er eitt af því kvalafyllsta sem
getur hent og ég hef oft hugsað til þess hvað menn
hafi tekið til bragðs þegar erfitt eða ómögulegt var
að nálgast læknishjálp og deyfilyf. Þegar ég var
unglingur var ég einu sinni frávita af tannpínu við
þær kringumstæður. Eftir að hafa árangurslaust
tuggið brennistein af eldspýtum ofan í tönnina og
troðið í hana neftóbaki fannst loks í húsinu séní-
verlögg á brúsa, henni var blandað út í nýmjólk og
svo tók ég fyrir nefið og svelgdi í mig heilt glas.
Þetta tók sárasta broddinn úr en síðan hef ég ekki
getað fundið lykt af séníver án þess að líða illa -
enda óvön bæði tóbaki og áfengi í þá tíð. Sem sagt,
ég veit að maður gerir hvað sem er til að losna við
slæma tannpínu. Heimildarmaður einn, sem hafði
þjáðst af sárri tannpínu, hljóp til læknis um 40 km
leið nánast í einum áfanga, því að verkurinn herti
svo á honum, en um leið og hann kom inn á lækna-
stofuna hvarf tannpínan og var sagt að slíkt gerðist
oftar en ekki þegar að tanndrætti kæmi.
Að setja tóbak í veika tönn virðist vera það ráð
við tannpínu sem var best þekkt á fyrri hluta aldar-
innar, en auk þess voru notuð efni af ýmsu tagi til
dæmis kamfórudropar, kreósót, karbólvatn, joð,
kogaraspritt og efni sem kallað var dentín eða
tanndropar og fékkst að minnsta kosti til skamms
tíma. „Þegar hola var komin í tönn var hún þvegin
með bómull á eldspýtuenda úr kogerspritti, tann-
dropar settir í bómull og troðið í holuna,“ segir
einn heimildarmanna.
Og svo voru mun „óvísindalegri" aðferðir.
Vestfirskur heimildarmaður segir:
„Tannpína þótti jafnan mjög hvimleiður sjúk-
dómur. Ótal ráð voru reynd við að lina þrautir
þeirra er hana fengu. Eflaust er elsta ráðið sem
lifði í trú fólks, að lækna mætti tannpínu með því
að grafa ofan í vígða mold. þ.e. leiði í kirkjugarði,
og taka þar mold og láta hana síðan ofan í tannhol-
una, en all mikið mun sú trú hafa verið farin að
dofna í lok 19. aldar. En víst voru ótal ráð reynd
svo sem bakstrar, bæði heitir og kaldir, plástrar,
tóbak og þótti tóbakssósa stundum hafa svíandi
áhrif er hún var látin ofan í tönnina, en það olli
ógleði og jafnvel uppsölu. Einnig voru grafnar upp
jurtarætur er voru mjög beiskar, soðnar saman í
mauk og haft í munni sér, má þar til nefna blóð-
bergsrætur, njólarætur, hvannarætur er voru mjög
súrar og beiskar. Mun þetta sums staðar hafa verið
tekið að haustinu og soðið saman á ýmsan hátt og
blandað jafnvel tóbakssósu í. Varð þetta þykkur
lögur sem varla rann. Var þetta látið í teskeið ofan
í tönnina og þótti oft gefa bata eða lina verki.“
Fleiri fornleg ráð á borð við kirkjugarðsmold-
ina voru í minni manna sem svöruðu spurninga-
skránni. Einn hafði heyrt að dauðs manns bein -
annar tiltók sérstaklega kjálka - hefði átt að leggja
við kinnina þar sem tönnin var, annar að tönn úr
dauðum manni skyldi leggja við veiku tönnina. Þá
átti tannpínan að fara í þann dauða sem þá ærðist
í gröf sinni. Sót, pipar, hlandsteinn, eyrnamergur,
vel súrt skyr og þvottasódi í veika tönn voru einnig
nefnd. Menn héldu uppi í sér köldu vatni og létu
ísmola bráðna við tönnina. Bakstrar af ýmsu tagi
voru lagðir við bólgnar kinnar. Meðal annars
bakstrar sem brenndu „áttu að draga út“ eins og
kallað var. Það voru sinnepsbakstrar, steinolíu-
bakstrar og jafnvel grænsápubakstrar. Heitir salt-
bakstrar voru gerðir, saltið var þá hitað á pönnu og
látið í smápoka eða vettling, volgri kúamykju var
58 Læknablaðið 2000/86