Vísbending - 15.03.2010, Blaðsíða 1

15. mars 2010
10. tölublað
28. árgangur
ISSN 1021-8483
1Þétting byggðar getur sparað
kostnað en hún
er ekki gallalaus.
Kreppan hefur vissulega
leikið Íslendinga mjög
grátt og sér ekki fyrir
endann á vandanum.
Sú spurning er áleitin
hve miklu það hefði
breytt ef Íslendingar
hefðu haft evru.
Fjármálaráðherra telur
ákveðna eiginleika skipta
sköpum. Hefur það
áhrif á stjórnmálin?
3
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V í s b e n d i n g • 1 0 . t b l . 2 0 1 0 1
2 4
Á að þétta byggðina?
Höfuðborgin teygir sig yfir stórt svæði. Víða er stutt í óbyggt land þar sem börn leika sér og gaman
er að ganga um. Færri íbúar eru á ferkíló-
metra en í flestum stórum bæjum í öðrum
Evrópulöndum. Þessir bæir byggðust að
vísu margir hverjir meðan fólk ferðaðist
enn gangandi og í hestvögnum og það hélt
aftur af stærð þeirra. Ísland er líka stórt og
minni ástæða til þess að spara land hér en
víðast hvar annars staðar. En þrátt fyrir
þetta heyrast sterkar raddir um að þétta
beri byggðina. Mesti ávinningurinn af
þéttari byggð er að styttra er í vinnu og
þjónustu en ella og styrkari grundvöllur
er undir almenningssamgöngum. Í miðbæ
Reykjavíkur og í grennd við Kringluna eru
íbúðir dýrari en í úthverfum. Lóðaverð er
meginskýringin. Verð lóða endurspegl-
ar notagildi byggingarlands undir íbúðir
eða atvinnurekstur. Ef markaðurinn væri
einn látinn ráða þróun byggðarinnar er
líklegt, að í miðbænum væri byggt hátt og
þétt. Þar myndu þeir eiga heima sem helst
vildu geta farið flestra sinna erinda gang-
andi eða í strætisvagni. Þeir sem vilja eiga
stóran garð og njóta útivistar í lítt byggðu
umhverfi myndu sækja í úthverfin. En
færð hafa verið rök að því að ekki sé skyn-
samlegt að markaðurinn ráði einn hvernig
borgir þróast. Skýringin liggur í úthrifum.
Þetta eru áhrif, góð eða slæm, sem byggð
hefur á umhverfi sitt, en ekki er borgað
fyrir. Þar sem byggð er þétt þrengja nýir
íbúar að nágrönnum sínum (slæm úthrif )
um leið og þeir búa í haginn fyrir betri
þjónustu í hverfinu (góð úthrif ). Sá sem
flyst í úthverfi og sækir vinnu og þjónustu
um langan veg tefur aðra umferð (slæm
úthrif ). Ekki er augljóst hvort góðu áhrif-
in eða þau slæmu vega þyngra.
Hagfræði byggða
Eitt af viðfangsefnum byggðahagfræð-
innar er að meta kostnað og ábata af þétt-
ingu byggðar. Stuðst er við upplýsingar úr
mörgum áttum við slíkt mat. Lóðaverð
ræðst af einkaverðmæti byggingarréttar,
en til viðbótar koma áhrif byggðarinnar
á aðra en kaupendur og seljendur lóða og
húsnæðis. Í fyrri rannsóknum var yfirleitt
gert ráð fyrir að þéttari byggð hefði í för
með sér slæm úthrif. i Þegar byggð þéttist
missa nágrannar útsýni og útivistarsvæði
og leiksvæði fyrir börn hverfa. Nýrri rann-
sóknir, þar sem metin eru fleiri úthrif þétt-
ari byggðar, benda hins til þess að þau séu
í heildina góð. Þar skiptir mestu að leið til
vinnu styttist og umferðartafir verða því
minni.ii Rétt er að benda á að ekki er allur
ferðakostnaður í borgum úthrif. Stór hluti
er einmitt innifalinn í húsnæðisverði. Fyr-
ir nokkrum árum var fermetraverð hæða,
einbýlishúsa og raðhúsa tæplega 70%
hærra í nágrenni Kringlunnar en á Kjal-
arnesi. Stærsta skýringin á muninum er
ferðakostnaður. En í þessari tölu er ekki
sá kostnaður sem íbúarnir valda öðrum
með því að ferðast um göturnar og tefja
aðra umferð. Þetta eru úthrifin af akstri í
borgum. Önnur jákvæð ytri áhrif af þéttri
byggð eru að grundvöllur skapast fyrir
meiri verslun en áður og önnur nærþjón-
usta gæti einnig batnað. Þá er jafnan hag-
kvæmara að reka almenningssamgöngur
þar sem byggð er þétt en þar sem hún er
dreifð.
Wheaton (1998) skoðar hvaða byggða-
þéttleiki er hagkvæmastur í borg þar sem
annars vegar er ekki reiknað með umferð-
artöfum og hins vegar þar sem áhrif um-
ferðartafa hafa verið tekin með í reikn-
inginn. Í talnadæmi kemst hann að þeirri
niðurstöðu að byggð verði fjórum sinnum
þéttari í miðju borgar ef reiknað er með
áhrifum af umferðartöfum en hagkvæmt
virðist ef ekki er horft á þau. Munurinn
minnkar eftir því sem nær dregur jaðri
borgarinnar. Ef áhrif af umferðartöfum
eru talin með er styttra er í jaðarinn, borg-
in verður mun minni um sig en ella. Þegar
borgin þéttist eykst velferð um 4% í dæmi
Wheatons, og það er mikið þegar horft er
á að ferðakostnaður og landleiga eru um
10% af heildarneyslu í dæminu. Þessar
tölur eru vissulega ekki algildar, en þær
gefa hugmynd um hvað gæti verið í húfi.
Reyna má að láta ökumenn taka eðlilegt
mið af umferðartöfum sem þeir valda með
því að leggja skatt á hvern kílómetra sem
ekinn er innan borgar. Segja má að þetta
sé þegar gert að nokkru leyti með skatti
sem lagður er á bensín. Önnur leið væri
að veita þeim styrk sem setjast að nærri
miðju borgar eða skattleggja þá sem eiga
heima í úthverfum.
Þétting byggðar
í höfuðborginni
Í Reykjavík verður byggð gisnari eftir því
sem fjær dregur miðbænum. Í gamla mið-
bænum eru víða um 100 íbúðir á hektara,
í Vesturbænum og í Hlíðunum eru um
60 íbúðir á hektara en í Foldahverfi og
Rimahverfi eru 20-30 íbúðir á hektara.iii
Hér og þar eru óbyggðar lóðir, en auk þess
eru óbyggð svæði á milli hverfa sem nýtast
til útivistar (Elliðaárdalur, Öskjuhlíð) auk
Vatnsmýrarinnar þar sem flugvöllurinn er.
Í úttekt ParX á kostnaði og ábata við að
flytja Reykjavíkurflugvöll er hagkvæmni
þess að reisa nýtt hverfi í Vatnsmýrinni
borin saman við að koma svipuðu hverfi
upp á Geldinganesi. Geldinganes var tal-
ið vera næst miðju höfuðborgarsvæðisins
af þeim stöðum sem komu til greina, ef
Vatnsmýrin var ekki talin með. Miðja
höfuðborgarsvæðisins er ekki í gamla mið-
bænum heldur í Fossvogi. Byggð á Geld-
inganesi hefur í för með sér meiri umferð,
því að það er 7,3 kílómetra frá miðjunni,
en Vatnsmýrin er 3,5 kílómetra frá henni
(vegtengingar skipta hér líka máli, en ekki
bara fjarlægðin, en hér er reiknað með
Sundabraut og Hlíðarfæti og göngum
undir Öskjuhlíð). Notað var umferðarlík-
an VSÓ til þess að meta kostina. Mikið
sparast í ferðum ef byggt er í Vatnsmýr-
inni. Þá er ekið 44,5 milljónum kílómetra
minna á ári. Sparnaðurinn nemur rúmlega
2 milljörðum króna á ári og núvirtur ábati
rúmlega 40 milljörðum króna (kostnaður
vegna flutnings flugvallar er ekki talinn
með í þeirri tölu). Þarna munar mest um
framhald á bls. 4
Sigurður
Jóhannesson
hagfræðingur