Vísbending - 01.06.2010, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 1 9 . t b l . 2 0 1 0
Að ræna banka innanfrá.
Lærdómur frá Bandaríkjunum og Íslandi
Bandaríkjamaðurinn William K. Black sem skrifaði bókina The best way to rob a bank is to own one var
hér á landi fyrir skömmu. Í bókinni fjallar
hann um það hvernig sparisjóðakerfið
bandaríska hrundi eins og spilaborg á
skömmum tíma. Afar valdamikill einstakl-
ingur náði tangarhaldi sparisjóðunum, en
það sem ekki skipti minna máli hafði líka
mjög sterk pólitísk ítök. Þannig gat hann
náð ótrúlega langt og leikið lengi lausum
hala. Hér á eftir verður ekki fjallað sér-
staklega um sparisjóðamálið í Bandaríkj-
unum heldur aðallega skoðað sumt af því
sem var hliðstætt við hrunið á Íslandi.
Svik stjórnenda
Aðalaðferð þeirra sem hugðust hagn-
ast á sparisjóðunum fólst í því sem Black
nefnir stjórnunarsvik (e: control fraud). Í
þeim fólst að eigendurnir beittu fyrirtækj-
unum bæði sem sverði og skildi. Þetta
þekkist líka á Íslandi. Fram kom í fréttum
að Baugur hefði eytt meira en milljarði
króna til þess að verja Jón Ásgeir Jóhann-
esson í máli sem höfðað var gegn honum
persónulega. Þetta hefði ef til vill þótt eðli-
legt, ef málið hefði ekki snúist um það, að
Jón Ásgeir náði að græða persónulega með
því að fá lán hjá Baugi, almenningsfyr-
irtækinu sem hann stjórnaði, til þess að
kaupa Vöruveltuna eða 10-11, og seldi svo
aftur almenningsfyrirtækinu Baugi með
miklum persónulegum hagnaði. Vörnin
gekk svo vel að dómarinn taldi að þarna
væri aðeins um eðlileg viðskipti að ræða.
Aldrei hefur komið fram hvort skattayfir-
völd hafa skoðað þessa milljarðs greiðslu
til málsvarnar Jóns Ásgeirs vegna brota
hans gegn fyrirtækinu sem skattskylda.
Fyrirtækið var líka notað sem sverð.
Á árunum 2003-4 var Baugsmiðlunum
beitt af mikilli hörku gegn andstæðing-
um. Gegndarlausar árásir voru á Davíð
Oddsson, ekki síst eftir að hann hafnaði
300 miljóna króna greiðslunni í Lond-
on. Reyndar hefði verið ástæða til þess að
kanna sannleiksgildi sögunnar með lög-
reglurannsókn. Það er alvarlegt mál þegar
reynt er að múta forsætisráðherra. Allir
málsaðilar staðfestu atvik, aðeins var deilt
um hvort um alvöru hefði verið að ræða.
Kannski hefur vantað broskarlana hjá
Hreini og Jóni Ásgeiri.
Traustur vinur getur gert
kraftaverk
Þó að stjórnendur bandarísku spari-
sjóðanna hafi verið óheiðarlegir var þeim
ljóst að þeir kæmust ekki áfram í heim-
inum án vina. Þeir vinguðust við hóp
virtra manna sem settust í stjórnir fyr-
irtækjanna. En til þess að allt liti vel út
skipti mestu að endurskoðunarfyrirtækin
væru með í liðinu. Með því að tryggja sér
topp endurskoðendur sem voru vel að sér
í öllum bókhaldsbrellum gátu sparisjóð-
irnir sýnt mikinn hagnað ár eftir ár, án
þess að nein ný verðmæti hefðu skapast.
Þess vegna var hægt að greiða út mikinn
arð og það sem skipti ekki minna máli,
háa bónusa. Þess vegna voru allir með í
liðinu. Það hefði verið skrítinn yfirmað-
ur sem hefði kvartað yfir viðskiptum sem
færðu honum sjálfum í aðra hönd millj-
ónir dala.
Það kom sér líka vel að eiga trausta vini
í stjórnmálunum. Sparisjóðirnir studdu
suma stjórnmálamenn ótæpilega. Fimm
öldungardeildarþingmenn fengu svo mik-
ið, að þeir voru nefndir Keating fimman,
en Keating var höfuðpaur í sparisjóðamál-
inu. Meðal þingmannanna voru þekktir
menn eins og John Glenn geimfari og
John McCain, síðar forsetaframbjóðandi.
Þeir reyndu að hafa áhrif á rannsókn á
viðskiptunum og losna við eftirlitsmann-
inn sem gerði Keating lífið leitt.
Hér á landi var háum fjárhæðum varið
til flokka og einstakra stjórnmálamanna.
Að minnsta kosti einn stjórnmálamaður
hafði miklar efasemdir um rannsóknir á
stórfyrirtækjum og útrásarvíkingum árið
2003. Ingibjörg Sólrún Gísladóttir sagði
í frægri ræðu í Borgarnesi vorið 2003: „Í
efnahags- og atvinnumálum hljótum við
líka að leiða til öndvegis leikreglur hins
frjálslynda lýðræðis. Okkur kemur ekk-
ert við hvað þeir heita sem stjórna fyr-
irtækjum landsins eða hvaða flokki þeir
fylgja að málum. Gamlir peningar eru
ekkert betri en nýir. Ef ketti er ætlað að
veiða mýs þá má einu gilda hvort hann er
svartur eða hvítur – svo lengi sem hann
gegnir sínu hlutverki. Í atvinnu- og efna-
hagslífinu eru það umferðarreglurnar sem
gilda og þær eiga að vera skynsamlegar og
í þágu alls almennings. Stjórnmálamenn-
irnir bera ábyrgð á leikreglunum en leik-
endur bera ábyrgð á því að fara eftir þeim.
Það má leiða að því rök að afskiptasemi
stjórnmálamanna af fyrirtækum landsins
sé ein aðalmeinsemd íslensks efnahags- og
atvinnulífs. ... Sama má segja um Baug,
Norðurljós og Kaupþing. Byggist gagn-
rýni og eftir atvikum rannsókn á þessum
fyrirtækjum á málefnalegum og faglegum
forsendum eða flokkspólitískum? Ertu í
liði forsætisráðherrans eða ekki – þarna
er efinn og hann verður ekki upprættur
nema hinum pólitísku afskiptum linni
og hinar almennu gegnsæju leikreglur
lýðræðisins taki við.“ (Setningin um kött-
inn mun vera tilvitnun í Deng Xiaoping,
leiðtoga kínverska kommúnistaflokksins).
Ingibjörg hélt áfram í september 2005
og þá ályktuðu starfsmenn efnahags-
brotadeildar ríkislögreglustjórans: „Yf-
irlýsing Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur,
formanns Samfylkingarinnar, í fréttum
í gær þess efnis að upphaf Baugsrann-
sóknarinnar eigi rætur í að ráðamenn hafi
gefið veiðileyfi á fyrirtæki og einstaklinga
eru svo alvarlegar að við þær verður ekki
unað. Þingmaðurinn er að gefa í skyn að
starfsfólk ríkislögreglustjóraembættisins
hafi framið alvarleg hegningarlagabrot.
Við starfsmenn efnahagsbrotadeildar rík-
islögreglustjórans krefjumst þess að Ingi-
björg útskýri það nákvæmlega hvað hún
er að meina og hvað hún hefur fyrir sér.
Það er óþolandi að kjörnir fulltrúar á lög-
gjafarþinginu bjóði starfsmönnum, sem
valdir hafa verið til þess að rannsaka og
saksækja efnahagsbrot, spillingarmál, ör-
yggismál og önnur vandasöm sakamál,
upp á slíkar dylgjur.“
Þó að stjórnendur
bandarísku
sparisjóðanna hafi
verið óheiðarlegir
var þeim ljóst að
þeir kæmust ekki
áfram í heiminum án
vina. Þeir vinguðust
við hóp virtra manna
sem settust í stjórnir.