Vísbending - 28.01.2011, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 4 . t b l . 2 0 1 1 3

Magnús Bjarnason
Doktor í stjórnmálahagfræði
Markmið landbúnaðarstefnu á Íslandi
og í Evrópusambandinu
Áhrif landbúnaðarstefnu
Evrópusambandsins á Íslandi
1
Áhrif landbúnaðarstefnu Evrópusambandsins á Íslandi

Dr. Magnús Bjarnason

Ísland tekur þátt í Evrópusambandinu að stórum hluta til gegnum Evrópska
efnahagssvæðið. Utan EES-samstarfsins eru fimm stórir málaflokkar: Landbúnaðarmál,
sjávarútvegsmál, myntbandalagið, tollamál og fjárlög ESB. Um þessi mál munu
samningaviðræðurnar snúast fyrst og fremst. Í þessari grein verður litið á
landbúnaðarmálin.

Fullt hús matar

Matvæli er mikilvægasta afurð jarðarbúa. Flestir Evrópubúar telja sjálfsagt að
búðir séu fullar af mat á viðráðanlegu verði. Það eru þó ekki nema 60 ár síðan
matarskortur var í Vestur-Evrópu – og austan járntjaldsins sem áður var fylltust
verslanir fyrst af vörum fyrir 20 árum. Eftir seinni heimsstyrjöldina settu
stjórnmálamenn sér það takmark að Evrópu skorti aldrei aftur mat. Matvælaframleiðsla
skyldi studd af hinu opinbera og var því ekki eingöngu háð lögmálum markaðarins.
Landbúnaður var styrktur og innflutningshöft innleidd, bæði í ríkjunum á meginlandi
Evrópu og á Íslandi. Árangurinn lét ekki á sér standa, fyrst með gnægð matar en
fljótlega með offramleiðslu og sóun á fjármunum. Offramleiðsla, þótt hún kosti
fjármuni, er í sjálfu sér ekki alslæm þar sem hún er eins konar trygging gegn
ófyrirsjáanlegri vá, náttúruhamförum, stríði, eða sjúkdómum í plöntum og dýrum. Hins
vegar veldur hún sóun.

Evrópusambandið Ísland

Að auka framleiðslu og framleiðni Að auka framleiðslu og framleiðni
Að sjá til að markaðir, framboð og eftirspurn séu
eðlileg
Að sjá til að markaðir, framboð og eftirspurn séu
eðlileg
Að sjá til þess að bændur hafi sitt lifibrauð Að sjá til þess að bændur hafi sitt lifibrauð
Að sjá til þess að matur sé á hóflegu verði

Í meðfylgjandi töflu eru meginatriði landbúnaðarstefnu Evrópusambandsins og
Íslands borin saman. Þar er eitt atriði sem stingur í stúf; í íslenskum reglum er ekki rætt
um að matarverð skuli vera hæfilegt. Á árunum 2003-2006 var matarverð á Íslandi um
60% hærra en meðalverð í ESB og um 20% hærra en hjá Norðurlandaþjóðunum þremur
sem eru í Evrópusambandinu. Samanburðartölur rétt fyrir og eftir hrunið 2008 eru ekki
nothæfar því gengi krónunnar er óþekkt eftir að hún var tekin af frjálsum markaði. Hins
vegar eru íslenska landbúnaðarframleiðslan, innflutt hráefni, og kjör bænda lítt breytt
frá því fyrir hrun, þannig að gera má ráð fyrir að þegar jafnvægi kemst á í íslenskum
efnahag, verði matur enn talsvert dýrari hér á landi en í Evrópu.

Áhrif á kaupmátt og landsframleiðslu

Ísland tekur þátt í Evrópusambandinu að stórum hluta til gegnum Evrópska efnahagssvæðið. Utan EES-samstarfs-
ins eru fimm stórir málaflokkar: Land-
búnaðarmál, sjávarútvegsmál, mynt-
bandalagið, tollamál og fjárlög ESB. Um
fyrstu málin þrjú munu samningaviðræð-
urnar snúast fyrst og fremst. Í þessari grein
verður litið á landbúnaðarmálin.
Fullt hús matar
Matvæli eru mikilvægasta afurð jarðarbúa.
Flestir Evrópubúar telja sjálfsagt að búðir
séu fullar af mat á viðráðanlegu verði. Það
eru þó ekki nema 60 ár síðan matarskort-
ur var í Vestur-Evrópu – og austan járn-
tjaldsins, sem áður var, fylltust verslanir
fyrst af vörum fyrir 20 árum. Eftir seinni
heimsstyrjöldina settu stjórnmálamenn sér
það takmark að Evrópu skorti aldrei aftur
mat. Matvælaframleiðsla skyldi studd af
hinu opinbera og var því ekki eingöngu
háð lögmálum markaðarins. Landbúnaður
var styrktur og innflutningshöft innleidd,
bæði í ríkjunum á meginlandi Evrópu og
á Íslandi. Árangurinn lét ekki á sér standa,
fyrst með gnægð matar en fljótlega með
offramleiðslu og sóun á fjármunum. Of-
framleiðsla, þótt hún kosti fjármuni, er í
sjálfu sér ekki alslæm þar sem hún er eins
konar trygging gegn ófyrirsjáanlegri vá,
náttúruhamförum, stríði, eða sjúkdómum
í plöntum og dýrum. Hins vegar veldur
hún sóun.
Í meðfylgjandi töflu eru meginatriði
landbúnaðarstefnu Evrópusambandsins
og Íslands borin saman. Þar er eitt atriði
sem stingur í stúf; í íslenskum reglum
er ekki rætt um að matarverð skuli vera
hæfilegt. Á árunum 2003-2006 var mat-
arverð á Íslandi um 60% hærra en með-
alverð í ESB og um 20% hærra en hjá
Norðurlandaþjóðunum þremur sem eru
í Evrópusambandinu. Samanburðartölur
rétt fyrir og eftir hrunið 2008 eru ekki
nothæfar því gengi krónunnar er óþekkt
eftir að hún var tekin af frjálsum markaði.
Hins vegar eru íslenska landbúnaðarfram-
leiðslan, innflutt hráefni, og kjör bænda
lítt breytt frá því fyrir hrun, þannig að
gera má ráð fyrir að þegar jafnvægi kemst
á í íslenskum efnahag, verði matur enn
talsvert dýrari hér á landi en í Evrópu.
Áhrif á kaupmátt og
landsframleiðslu
Ef Ísland gengur í Evrópusambandið verð-
u innflutningur á evrópskum matvælum
frjáls í fyllingu tímans. Þeg r Svíþjóð og
Finnland gengu í sambandið árið 1995
lækkaði matarverð þar um 10% árið eft-
ir. Meðal fjölskylda notar a.m.k. 15% af
tekjum sínum í mat. Þar sem matarverð á
Íslandi er með hæsta móti má reikna með
a.m.k. 10% lækkun matvælaverðs við ESB
aðild landsins, jafnvel talsvert meira. Um
er því að ræða a.m.k. 1,5% kaupmátt-
araukningu fyrir íslenska meðalfjölskyldu
vegna lægra matarverðs.
Bændur eru 2,5% þjóðarinnar og
leggja til um 1,5% af þjóðarframleiðsl-
unni. Meðalframleiðni bænda á Íslandi
er því tæplega 60% af meðalframleiðni
í þjóðfélaginu. Gera má því ráð fyrir að
hægt yrði með tímanum að finna arðbær-
ari störf fyrir þá bændur sem minnsta
framleiðni hafa. Ef frjáls innflutningur á
mat frá ESB lækkar matarverð á Íslandi
munu sumir íslenskir bændur bregða búi
og fara í arðbærari störf sem eru ekki eins
háð styrkjum skattgreiðenda og neyt-
enda. Fari helmingur bænda í meðalstörf
í stað þess að framleiða ekki nema 60%
af meðal manninum, mun þjóðarfram-
leiðslan aukast um hálft prósentustig.
(Útreikningur: 1,25% þjóðarinnar,
fyrrverandi bændur, fara í meðalfram-
leiðni, plús 1,25% þjóðarinnar áfram í
bændastörfum á 60% framleiðni, mínus
2,5% núverandi bændur með 60% fram-
leiðni. 1,25x1,0+1,25x0,6-2,5x0,6 = 0,5).
Til þess að stuðla að hægfara þróun
sem væri sársaukaminnst fyrir bændur er
eðlilegt að semja um aðlögunartíma með-
an núverandi fjárfestingar í landbúnaði
eru afskrifaðar og tími gefst til að skapa
önnur störf.
Reynsla Finna og Svía
Innganga Finnlands í ESB árið 1995 flýtti
óumflýjanlegum umbótum í finnskum
landbúnaði. Meðan á kalda stríðinu stóð
skipti það Finna miklu að matarfram-
leiðslan væri sjálfbær. Jafnframt vildu þeir
halda landinu í byggð. Nálægð Rússlands
minnti Finna óþægilega á það hver vann
síðustu heimstyrjöld. Eftir inngönguna
í Evrópusambandið fækkaði finnskum
bændum og býlin stækkuðu. En heildar-
framleiðslan dróst ekki saman, þótt nokk-
ur tilfærsla yrði úr einni búgrein í aðra.
Hjá Svíum var þessu öðru vísi farið. Í
Svíþjóð höfðu jafnaðarmenn í ríkisstjórn
afnumið mörg landbúnaðarhöft og dregið
úr framleiðslustyrkjum, þótt tollverndin
hefði verið áfram. Jafnaðarmenn fengu
flest sín atkvæði frá verkamönnum í borg-
um, en ekki frá bændastéttinni. Þegar
Svíar gengu svo í Evrópusambandið árið
1995 þurftu þeir í raun að stíga skref aft-
urábak í landbúnaðarmálefnum frá frelsi
þegar landbúnaðarstefna ESB var tekin
upp með sínu styrkjakerfi.
Hver bruðlar mest?
Evrópusambandið notar um það bil 50
milljarða evra á ári í landbúnaðarstyrki.
Þetta eru um 25-30% af framleiðslukostn-
aðinum (e. Producer Support Estimate).
Þessi upphæð samsvarar um 100 evrum á
hvert mannsbarn í Evrópusambandinu á
ári. Það jafngildir 400 evrum á meðalfjöl-
skyldu eða um 60.000 kr. miðað við nú-
verandi gengi.
Á Íslandi fara um það bil 10 milljarð-
ar króna á ári í landbúnaðarstyrki, dreift
á 320 þúsund Íslendinga. Það eru liðlega
30.000 kr. á mannsbarn eða 120.000
kr. á fjögurra manna fjölskyldu. Um
50-60% af íslenskum landbúnaðarfram-
framhald á bls. 4