Vísbending - 10.03.2011, Blaðsíða 1

10. mars 2011
10. tölublað
29. árgangur
ISSN 1021-8483
1Bankahrun á Íslandi kom öllum á óvart. Þó mátti
sjá það fyrir í byrjenda-
bók um bankafræði.
Paul Krugman, Nóbels-
verðlaunahafinn knái,
er yfirlýsingaglaður um
velsæld Íslendinga.
Góðir stjórnunar-
hættir eru fyrsta
skrefið í átt til farsæls
fyrirtækjareksturs.
Íslendingar fá nú að njóta
þess að þeir sem lögreglan
þarf að yfirheyra eru
handteknir.
3
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V í s b e n d i n g • 1 0 . t b l . 2 0 1 1 1
2 4

Margir hafa velt því fyrir sér hve-nær hægt var að sjá að bank-arnir á Íslandi myndu sigla í
strand. Langar skýrslur um málið komast
ekki að óyggjandi niðurstöðu, en það eina
sem allir eru sammála um er að vandinn
er einhverjum öðrum að kenna. Þeir sem
ráku bankana hljóta að hafa haft sérþekk-
ingu á bankarekstri almennt. Enginn fær
að keyra bíl nema með því að fara á nám-
skeið og taka próf. Það sama gildir um
flugvélar og skip. Læknar þurfa að læra
og þjálfa sig í fjölmörg ár áður en þeir
mega kalla sig sérfræðinga. Hárskerar
hengja prófskírteinin upp á vegg, þannig
að enginn haldi að þar séu fúskarar. Þess
vegna er líklega ekki til of mikils mælst að
bankamenn hafi lokið inngangsnámskeiði
um banka og peninga. Ein byrjendabók
um efnið nefnist: The Economics of Bank-
ing, Liquidity, and Money eftir Peter M.
Gerber og Steven R. Weisbrod. Bókin
kom út árið 1992 og því síður en svo glæ-
ný vísindi. Hér á eftir könnum við hvað
þessi bók segir um siðferðilega áhættu í
bankarekstri.
Hvernig verður góður
banki slæmur?
Sá sem vissi svarið við þessari spurningu
hefði getað sparað íslenska ríkinu, fyr-
irtækjum og einstaklingum hundruð, ef
ekki þúsundir milljarða. Ekki er líklegt
að svör hans hefðu notið almennrar við-
urkenningar. Á Íslandi á lýðskrumið yfir-
leitt greiðan aðgang að bæði fjölmiðlum og
hjörtum almennings. Rödd skynseminnar
á þó að komast að hjá þeim sem hafa aka-
demískt nám að baki, ekki síst þeim sem
telja sig sérfræðinga á einhverju sviði. Hvar
er líklegt að siðferðið bregðist? Þeir Ger-
ber og Weisbrod nefna fjögur aðal dæmi
um að slíkt geti gerst. Þeir segja að þess-
ar leiðbeiningar séu gagnlegar fyrir banka
hvar sem er í heiminum. Gott hefði verið
ef einhver Íslendingur hefði rennt yfir þær
á árunum 2003-5, en atriðin fjögur kom-
ast fyrir á hálfri blaðsíðu í bókinni:
Allt samkvæmt bókinni
Varist að stækka of mikið og of hratt. Ef
efnahagsreikningur banka vex mjög hratt
getur það orðið til þess að hann láni of
mikið í hlutfalli við eiginfé. Það getur
líka leitt til þess að bankinn fari að lána á
sviðum sem stjórnendur þekkja ekki vel.
Hraður vöxtur getur komið til vegna þess
að sparifjáreigendum eru boðnir vextir
sem eru miklu hærri en lán með lítilli
áhættu geta staðið undir.
Hafið lánaflóruna fjölbreytta til þess að
varast að lána mjög stóran hluta af eiginfé
bankans til eins lántakanda eða hóps lán-
taka sem eru undir sömu áhættu. Ef eitt
fyrirtæki lendir í vanda, eða heil atvinnu-
grein eða landssvæði komast í kröggur,
getur það þurrkað út allt eiginfé banka,
ef áhættunni hefur ekki verið hæfilega
dreift. Þess vegna ættu lán til einstakra
aðila aldrei að vera nema brot af eiginfé
bankans.
Varist lán til þeirra sem tengjast bank-
anum. Slík lán geta verið til fyrirtækja
sem tengjast bankanum í flóknum
fyrirtækja samsteypum. Þau gætu verið
til bankamannanna sjálfra, vina þeirra
og ættingja, eða jafnvel pólitískra vernd-
ara þeirra. Lán af þessu tagi er auðveld-
lega hægt að nota til þess að tína eignir
af bankanum í gegnum einhvers konar
svik.
Gætið þess að eignir og skuldir stand-
ist á. Dæmigert ójafnvægi skapast þegar
bankinn fjármagnar sig með skamm-
tímalánum en lánar viðskiptavinum sín-
um til langs tíma. Það getur haft skelfileg
áhrif ef eignir og skuldir eru ekki í sama
gjaldmiðli.
Það er freistandi að álíta að bókin
sé skrifuð á Íslandi árið 2009 en ekki í
Bandaríkjunum fyrir 1992.
Fylgdist enginn með?
Það leið örugglega ekki á löngu frá því að
ríkisbankarnir tveir á Íslandi voru afhent-
ir handvöldum aðilum, þar til hægt hefði
verið að fara yfir þennan lista og haka við
hvar hættur gætu myndast. Inni í bönk-
unum virðist enginn hafa haft áhuga á því
að vara við hættunni. Tómas O. Hansson
sem sat í stjórn Eimskipafélagsins fyrir
Björgólfsfeðga varaði hins vegar við stíf-
ari reglum í grein í Morgunblaðinu vorið
2004: „Samt sem áður telja menn sérstaka
vá fyrir dyrum. Þetta hefur m.a. kallað
fram frumvarp nokkurra þingmanna um
breytingar á lögum um verðbréfaviðskipti
þar sem herða á ákvæði um yfirtöku-
skyldu, sem t.d. setur ríkari skyldur á
feðga en bræður í viðskiptum. Við getum
aðeins giskað á hver sé tilgangur slíkra
sérreglna.“ Engar slíkar reglur voru settar.
Þvert á móti tókst sérfræðingum Lands-
bankans að sýna fram á hið gagnstæða,
þ.e. að feðgarnir væru óskyldir.
Bókin segir fleira: Banki getur haldið
áfram starfsemi löngu eftir að hann er í
raun kominn á höfuðið. Hann heldur
áfram að fá lánað og getur jafnvel borg-
að arð og bónusa til stjórnenda. Þetta er
sífellt gert í von um að betri tíð sé fram-
undan. Lán sem ekki eru greidd á gjald-
daga eru einfaldlega endurfjármögnuð
og þannig er hægt að halda því stöðugt
fram að öll lán séu í skilum. Slíkir bankar
eru kallaðir lifandi lík vegna þess að þeir
halda áfram starfsemi og bæta sífellt í tap-
ið. Stjórnendur bankans halda af krafti
áfram að lokka fjármagnseigendur til þess
að leggja inn í bankann, sem ekki á fyrir
skuldum.
Hvers vegna láta þeir sem eiga að hafa
eftirlit með starfseminni hjá líða að stoppa
banka sem er kominn í þrot? Ein skýr-
ingin er tryggingasjóðurinn, sem verður
sjálfur gjaldþrota, ef gjaldþrot bankans
eða bankanna er nógu stórt. Þess vegna
hika eftirlitsaðilar við að loka bönkunum
og vonast til þess að tíðin batni. Stjórn-
málamenn sem oft eru vinir bankamann-
anna draga lappirnar.
Þetta stendur allt í bókinni. Námsbók
fyrir byrjendur í bankafræðum á bls. 572-
588. Kannski náði enginn af sérfræðing-
um bankanna að lesa svona langt.