Vísbending - 19.11.2012, Blaðsíða 2
2 V Í S B E N D I N G • 4 6 T B L 2 0 1 2
og Framsóknar. Þar leiddi hann útfærslu
landhelginnar í 200 mílur til sigurs. Þetta
var undirstaða að stórauknum sjávarafla við
landið og bætti lífskjör landsmanna.
Viðsnúningur
Árið 1977 hafði verðbólga minnkað niður
í 27% en hafði farið upp í 40-60% árin á
undan. Þá voru gerðir samningar um miklar
launahækkanir og allt fór úr böndum á
ný. Margir hafa bent á að Geir hefði átt að
rjúfa þing þá um haustið eða snemma árs
1978 til þess að óvinsælar, en nauðsynlegar
efnahagsaðgerðir, bitnuðu ekki á fylgi
flokksins í kosningum. Geir gerði það ekki
og kannski fannst honum að slíkt hefði
verið brot á leikreglum, en Geir var mikill
prinsippmaður. Í borgarstjórnarkosningum
um vorið féll meirihluti sjálfstæðismanna
naumlega, en þetta var í fyrsta sinn sem þeir
misstu meirihlutann. Síðar um sumarið galt
ríkisstjórnin svo afhroð, þó að hún héldi
naumum meirihluta, en flokkarnir töpuðu
fimm þingsætum hvor.
Styrmir lítur fullmikið á efnahagsmálin
þegar hann skýrir áföll Sjálfstæðisflokksins
og Geirs. Meðal sjálfstæðismanna var lítil
hrifning af því að vinna með Framsóknar-
flokknum sem hafði markvisst unnið
gegn öllum breytingum í frelsisátt. Ólafur
Jóhannesson var ekki ein lægur í sam-
starfinu og hélt Geir ekki alltaf upp lýstum.
Geirfinns mál eitruðu samfélagið þar sem
kjafta sögur urðu að veruleika í hugum
bæði almennings og lögreglu. Vilmundur
Gylfason hafði hafið siðvæðingarferil sinn í
sjón varpi og hamaðist á móti einkennilegum
fjárfestingum í virkjunum í Kröflu, en sú
virkjun var reist undir handarjaðri Gunnar
Thoroddsens iðnaðarráðherra. Þjóðfélagið
var að mörgu leyti í andlegri kreppu. Bæði
Gunnar og Geir fóru halloka í prófkjöri;
Geir lenti í öðru sæti, fyrir neðan Albert
Guðmundsson, en Gunnar í því fimmta.
Leiftursókn gegn Geir
Við tók fimm ára óstjórn. Fyrst myndaði
Ólafur Jóhannesson stjórn með Alþýðu-
bandalagi og Alþýðuflokki. Það var að
mörgu leyti fráleitt að hugsa sér að Vil-
mundur Gylfason og Ólafur gætu unnið
saman, enda sprakk stjórnin eftir rúmlega ár.
Við tóku kosningar þar sem sjálfstæðismenn
lögðu af stað með „leiftursókn gegn
verðbólgu“. Leiftursóknin var vel hugsað
efnahagsátak, en í Þjóðviljanum var henni
snúið upp í „leiftursókn gegn lífskjörum“.
Styrmir Gunnarsson: Sjálfstæðisflokkur inn – Átök og uppgjör. Útg. Veröld, 280 bls.
Styrmir Gunnarsson vinnur þarft verk
þegar hann segir sögu Sjálfstæðisflokksins
út frá sjónarhóli stuðningsmanna Geirs
Hallgrímssonar. Allt of lengi hefur verið
slagsíða á umfjöllun um þennan tíma.
Sagan hefst í stórum dráttum árið 1970
þegar Bjarni Benediktsson féll frá og fjarar svo
út eftir að Geir hætti í ríkisstjórn árið 1985,
þó að þráðurinn sé lauslega rakinn áfram.
Styrmir var virkur þátt takandi í mörgum
þeim við burðum sem lýst er í bókinni. Allan
tím ann voru hann og Matthías Johannessen
í sambandi við flesta af þeim sem sagt er frá
í bók inni. Auðvitað er sagan aldrei öll sögð,
það er eðli málsins samkvæmt ómögu legt.
Styrmir og Matthías skrifuðu minnis blöð
um símtöl og fundi og í þeim eru oft upp-
lýsingar sem ekki hafa komið fram fyrr en
nú. Þessi gögn eru mikilvægar heimildir, en
þau lýsa auðvitað aðeins því sem sagt var á
ákveðinni stundu. Viðhorf geta breyst á
stuttum tíma. Menn hafa verið líklegri til
þess að tala við ritstjórana þegar eitthvað
bjátaði á en þegar allt lék í lyndi. Þess vegna
verður saga sem sögð er af blaðamanni svona
löngu seinna meiri átakasaga en atburðirnir
sjálfir gáfu tilefni til.
Sagan hálf
Sem fyrr segir byrjar frásögnin árið 1970.
Geir Hallgrímsson hafði þá verið borgarstjóri
í 11 ár. Í mars var efnt til opins prófkjörs í
Sjálfstæðisflokknum til þessa að stilla upp
lista í borgarstjórnarkosningum. Þetta var
fyrsta opna prófkjörið og tæplega sjö þúsund
manns tóku þátt í því. Til samanburðar má
geta þess að í prófkjöri Sjálfstæðismanna
í Reykjavík í nóvember 2012 kusu um
7.500. Geir fékk 99% atkvæða sem var
auðvitað fáheyrt utan Sovétríkjanna en
sýndi miklar vinsældir hans. Í borgarstjóratíð
hans voru nánast allar götur í Reykjavík
malbikaðar og hitaveita lögð í hvert hús.
Þessi framkvæmdatími var mikil breyting
frá ládeyðunni sem áður var, en Reykjavík
var nánast eins og stór sveitabær þegar Geir
tók við. Borgarstjóraferill Geirs fellur utan
frásagnarinnar, en þar vann hann marga sína
stærstu sigra.
Þegar Bjarni Benediktsson féll snögglega
frá árið 1970 höfðu fáir leitt hugann að því
hver yrði eftirmaður hans. Bjarni var aðeins
62 ára og við góða heilsu. Nokkrar umræður
voru þó um það árið 1965, hvort ekki
væri rétt að kjósa hinn unga borgarstjóra
Að skrifa söguna - bókardómur
varaformann í stað Gunnars Thoroddsen
sem sagðist hættur í pólitík og varð
sendiherra í Kaupmannahöfn. Styrmir víkur
að þessu og segir að fleira hafi búið að baki
hjá Gunnari en löngun hans til þess að verða
forseti, en glíman við Bakkus var honum
erfið á þessum tíma. Niðurstaðan varð sú að
Jóhann Hafstein var kosinn varaformaður
að kröfu nokkurra þingmanna. Árið 1970
kom í ljós að Jóhann var varla heppilegur
formaður og leiðtogi, þó að hann hafi verið
vinsæll innan flokksins og duglegur í því
að skipuleggja flokksstarfið. Styrmir segir
frá því að Jóhann hafi „þótt ónærgætinn í
umgengni við áfengi.“ Eftir aldalangt daður
forystumanna þjóðarinnar við alkóhól var
óhófsdrykkja nú litin hornauga.
Geir vann svo um haustið 1970
prófkjör til Alþingis en í þriðja sæti lenti
Gunnar Thoroddsen, sem aldrei sætti
sig við það að jafnhliða Danmerkurdvöl
hans og forsetaframboðinu völdust aðrir
menn til forystu sem vildu svo ekki víkja,
þegar honum hentaði að snúa aftur. Það er
athyglisvert hve ólíkir þeir voru, Gunnar og
Geir. Geir var hugsjóna- og framkvæmda-
maður, meðan Gunnar lagði mikið upp úr
því að ímynd hans út á við væri sem glæstust.
Báðir voru þeir prúðir í fasi, en Gunnar átti
til meinfýsni og illkvittin tilsvör sem voru
Geir framandi.
Á árunum 1969 til 1973 missti
Sjálfstæðisflokkurinn fjóra forystumenn sem
féllu frá eða veiktust: Pétur Benediktsson,
Bjarna bróður hans, Jóhann Hafstein og
Magnús Jónsson frá Mel. Þetta setti auðvitað
svip sinn á flokksstarfið og skerpti átökin.
Sigurganga
Geir varð formaður Sjálfstæðisflokksins árið
1973 og leiddi flokkinn í stjórnarandstöðu.
Styrmir segir frá því hvernig honum tókst
að koma í veg fyrir brottför varnarliðsins
en undirskriftasöfnun Varins lands safnaði
55.522 nöfnum gegn áformum ríkisstjórnar
Ólafs Jóhannessonar um að reka herinn.
Þetta var löngu fyrir daga Netsins og því
miklu meira afrek en nú. Í kosningunum
það sumar voru gild atkvæði um 114
þúsund svo að undirskriftirnar jafngiltu
rétt tæplega helmingi þeirra sem tók þátt í
kosningunum.
Sumarið 1974 hrökklaðist vinstri stjórnin
frá og boðað var til kosninga. Sjálfstæðis-
flokkurinn vann mikinn sigur og fékk 42,7%
atkvæða og hefur aldrei fengið jafnmikið
síðan (og nánast aldrei áður). Geir varð
forsætisráðherra í stjórn Sjálfstæðisflokks framhald á bls. 4