Vísbending - 20.05.2013, Blaðsíða 2

2 V Í S B E N D I N G • 2 0 T B L 2 0 1 3
„Ég hvet menn til að herða upp hugann“
framhald á bls. 4
Jón Steinar Gunnlaugsson er ekki þekktur fyrir að liggja á skoðunum
sínum. Hann hefur heldur ekki alltaf
haldið vinsælum sjónarmiðum á lofti
eða þeim sem passa best við tíðarandann.
Hann var skipaður í Hæstarétt á sínum
tíma gegn vilja meirihluta réttarins og
samkvæmt ritinu Veikburða Hæstiréttur
virðist hann ekki hafa samlagast félögum
sínum mikið á þeim árum sem hann sat
í réttinum.
Fyrr á árum var algengt að menn gæfu
út ritgerðir eða smárit um einstök mál­
efni. Þingmenn dreifðu slíkum fróðleik
til kjósenda og þeir, sem töldu sig þurfa
að koma á framfæri boðskap sem væri
of langur fyrir blaðagrein en of stuttur
fyrir bók, gáfu út heftaða bæklinga. Jón
Steinar fer líka leið, en í takt við tímann
gefur hann ritgerð sína út bæði á pappír
og á Netinu, en hana má líka nálgast
ókeypis á vefslóðinni www.rafhladan.is.
Í formála segir höfundur: „Íslenskir
lög fræðingar eru ekki vanir því að fjallað
sé opinberlega um starfsemi Hæstaréttar
Ísl ands og það sem þar kann að fara af­
laga. Það er eins og margir þeirra telji
ekki við hæfi að ræða um þetta þó
að þeim mislíki oft það sem fram fer.
Kannski eru menn hræddir við að styggja
þau sem þarna sitja.“
Þetta er eflaust hárrétt. Því miður á
þetta við um miklu fleiri svið þjóðlífsins.
Margir eru hræddir við að segja sína
skoðun af ótta við að styggja hin ráðandi
öfl innan stjórnmála, viðskipta eða
fjölmiðla. Rannsóknarnefnd Alþingis
sagði að þetta væri einmitt ein ástæðan
fyrir því hvernig fór á Íslandi. Menn
þorðu ekki að segja sína skoðun. Miklu
ein faldara var að hverfa í fjöldann og
fljóta með. Þess vegna er rit Jóns Steinars
fagnaðar efni.
Vinnubrögðin
Höfundurinn hefur lengi haldið þeirri
skoðun á lofti að í lögfræði geti aðeins
verið ein rétt niðurstaða í hverju máli.
Þessi rétta niðurstaða breytist ekki
meðan lögin eru óbreytt. Að sumu leyti
minnir þetta á afstöðu Antonin Scalia
hæstaréttar dómarara í Bandaríkjunum
sem hefur barist hart gegn þeirri þróun
að dómarar dæmi í takt við tíðarandann.
Í ljósi þessa kemur ekki á óvart að Jóni
finnist lítið til koma þeirra vinnubragða
sem hann lýsir innan réttarins þar sem
dómarar ræða málin en komast svo að
einhvers konar málamiðlun um niður­
stöðuna. Slík vinnubrögð eru auðvitað
oft viðhöfð í mannlegum samskiptum,
en ef valið er einungis um rétt og rangt
er ekki hægt að reikna neitt meðaltal að
mati dómarans fyrrverandi.
Skýringarnar kunna að vera nokkrar
samkvæmt ritinu. Hæstiréttur þarf að
glíma við mjög mörg mál. Þeim hefur
fjölgað úr rúmlega 300 á ári í hátt á
áttunda hundrað. Vinnuálag er því
mikið og erfitt að setja sig inn í öll mál.
Mála miðlun er því þægileg lausn. Hún
er það líka félagslega innan réttarins. Í
ritgerðinni segir:
„Sumir eiga stundum erfitt með
að gera upp hug sinn og eru þá eftir
atvikum líklegir til fylgilags við aðra í
hópnum sem hafa ákveðnari skoðanir. Er
ekki útilokað að þá geti jafnvel persónu­
leg tengsl milli manna skipt máli við
hlið hinna lögfræðilegu sjónarmiða. Það
er einnig óhjákvæmilegt að hafa orð á
því, að dómararnir sjálfir, þar á meðal
þeir sem stjórna starfsemi dómstólsins,
virðast telja það markmið í sjálfu sér að
dómararnir séu sammála um niðurstöður
og að forðast beri sératkvæði. Ég tel ekki
vafa leika á að þetta hefur einatt valdið
því að einstakir dómarar hafi sveigt af
þeirri lögfræðilegu leið, sem þeim hefur
fundist réttust, í þágu samstöðunnar í
hópnum.“
Þetta eru alvarleg orð og útilokað
fyrir leikmann að meta hvort þau eiga
við rök að styðjast. Aðrir dómarar
munu væntanlega ekki ræða þau meðan
þeir starfa, en erfitt hlýtur að vera fyrir
dómara að sitja undir því að þeir hafi
sveigt frá sannfæringu sinni til þess að
halda friðinn.
Fordæmir fordæmin
Í ritinu er vakin athygli á því að vegna
þess hve mörg mál koma til úrskurðar
réttarins sé algengt að þrír dómarar dæmi
einstök mál. Í rétti þar sem tólf dómarar
sitja er það bara fjórðungur. Sé dómur
felldur með tveimur atkvæðum gegn
einu byggir hann aðeins á einum sjötta
hluta dómsins. Auðvitað eiga meiriháttar
mál að vera dæmd af stærri hópi, fimm
eða sjö dómurum, en jafnvel niðurstaða
svo fjölskipaðra dóma geta byggst á eins
atkvæðis meirihluta. Næsti sjö manna
dómur gæti verið skipaður öðrum og
fallið með öðrum hætti. Höfundur
bendir á hætturnar við þetta:
„Þeir sem vilja að dómari lúti kröf­
unni um samræmi hljóta að telja að þeir
dómarar sem fyrir tilviljun fjalla fyrstir
um lögskýringuna ráði henni, sama
hversu margir þeir voru. Líklega telja
ekki margir að svo skuli vera. Að minnsta
kosti geri ég það ekki.“
Samkvæmt þessu er fordæmisgildi
dóma Hæstaréttar lítið orðið og flestir
sjá vonandi hve hættulegt það getur verið
réttarkerfinu. Höfundur bendir á leið
til þess að komast hjá þessu. Búið verði
til nýtt dómstig, ofar undirétti og neðar
Hæstarétti. Í Hæstarétti sitji fimm menn
og þeir dæmi öll mál sem rétturinn
samþykkir að taka fyrir. Flest mál fari
frá undirrétti í millidómstigið sem oftast
verður endastöð. Hæstiréttur getur þó
samþykkt að áfrýja megi málum þaðan
til hans, en önnur mál geti farið beint
til Hæstaréttar. Ritdómari hefur ekki
þekkingu á dómskerfum og hvort slíkt
kerfi fellur að viðurkenndum reglum, en
kostur þess hlýtur að vera sá að engum
vafa er undirorpið hver niðurstaða
Hæstaréttar er og gott samræmi ætti að
haldast meðan sömu fimm dómarar sitja
í réttinum.
Vafasamt val
Í bókinni fer höfundur yfir það hvernig
Hæstaréttardómarar eru valdir. Nefnd
fer yfir umsóknir og ráðherra er bundinn
af áliti hennar, nema hann skjóti því til
Jón Steinar Gunnlaugsson
Veikburða Hæstiréttur
100 bls. Útg. Almenna bókafélagið 2013.