Vísbending - 21.10.2013, Blaðsíða 2

2 V Í S B E N D I N G • 4 0 T B L 2 0 1 3
Út er komin hjá bókaútgáfunni Guðrúnu bókin Auður, hagfræði fyrir íslenska þjóð. Höfundurinn,
Inga Lára Gylfadóttir, lauk B.S. námi í
Hagfræðideild HÍ vorið 2010. Fljótlega
eftir að hún hóf hagfræðinámið áttaði
hún sig á því hversu litla þekkingu hún
hafði í raun til að taka ákvarðanir sem
allir standa frammi fyrir einhvern tímann
á lífsleiðinni, um íbúðakaup, fjárfestingar,
sparnað og fleira. Hjá henni vaknaði
spurningin: „Af hverju var þetta ekki
útskýrt fyrir mér fyrr?”Þetta varð kveikjan
að bókinni sem gefin er út að frumkvæði
Stofnunar um fjármálalæsi.
Í stærstum hluta bókarinnar eru skýrð
út hagfræðihugtök en síðasti kaflinn segir
frá sögu hagfræðikenninga. Hér birtist
með leyfi útgefanda kafli um hagsögu á
20. öld.
Keynes og 20. öldin
John Maynard Keynes (1883-1946)
er einn þekktasti hagfræðingur 20.
aldar en hann hélt því fram í bók sinni,
„Almennu kenningunni“, að klassísku
hagfræðingarnir gætu ekki útskýrt
hagsveiflur á við kreppuna miklu því í
þeirra kenningum væru sveiflur aðeins
litlar og tímabundnar og þar af leiðandi
gætu þeir ekki boðið raunhæfar lausnir
við þeim. Klassísku hagfræðingarnir
töldu að í niðursveiflu myndi verð á
markaði aðlagast. Keynes benti á að
það væri stirðleiki í hagkerfinu vegna
einokunar sem hindraði verðbreytingar
og vegna verkalýðsfélaga sem hindruðu
launalækkanir sem kæmi í veg fyrir að
hagkerfið aðlagaðist í átt að fullri atvinnu
líkt og klassísku hagfræðingarnir höfðu
sett fram. Hann taldi verkalýð vinna undir
peningaglýju þar sem nafnlaun skiptu
máli en ekki raunlaun. Þetta þýddi að þeir
myndu ekki sætta sig við nafnlaunalækkun
en væru síður viðkvæmir fyrir raunlauna-
lækkun. Keynes taldi jafnframt að launa-
lækkanir myndu hvort sem er ekki
leiða hagkerfi úr kreppu þar sem minni
kaupmáttur drægi úr eftirspurn. Það yrði
að auka heildareftirspurn í hagkerfinu,
ekki draga úr henni, sem ríkið gæti
stuðlað að með því að annaðhvort
lækka skatta og viðhalda þannig eyðslu
(eftirspurn) eða hækka útgjöld án þess að
hækka skatta. Á þenslutímum væri hins
vegar hægt að hækka skatta eða minnka
peningaframboð, en hvort tveggja ætti
Er hægt að stýra hagkerfinu?
að leiða til fjárlagaafgangs. Kenningar
Keynes urðu þáttur í nýrri ríkjandi
hagfræði. Þær náðu inn í flestar stofnanir
æðri menntunar í Bandaríkjunum eftir
heimsstyrjöldina síðari. Þessi hagfræði
sem hugar aðallega að heildarstærðum
og áhrifum þeirra á hagkerfið er kölluð
þjóðhagfræði. Keynes er því oft nefndur
faðir þjóðhagfræðinnar.

Friedrich Hayek var ósam-
mála Keynes
Helsti keppinautur Keynes á þessum
árum var Friedrich A. Hayek (1899-
1992). Hayek tilheyrði hinum svokallaða
austurríska skóla. Hann taldi Keynes
ekki skilja hlutverk vaxta og sýndi
fræðilega fram á það á fjórða áratugnum
að afleiðingar stefnu í anda Keynes gætu
orðið aukning verðbólgu samhliða auknu
atvinnuleysi. Á þriðja og fjórða áratug 20.
aldarinnar deildu hagfræðingar um það
hvort miðstýrður áætlunarbúskapur væri
framkvæmanlegur. Helstu þátttakendur
í þessum deilum, sem voru kallaðar
útreikningsdeilurnar, voru Hayek og
Ludwig Von Mises (1881- 1973), einnig
af austurríska skólanum, annars vegar
og svo Oskar Lange og Abba Lerner
hins vegar. Mises sagði að þar sem
að í sameignarskipulaginu sem hefði
aflagt peninga, markaði og verðkerfi
væri ekki hægt að vita hver kostnaður í
framleiðslu eða í viðskiptum væri myndi
það valda því að framleiðslan gæti aldrei
orðið hagkvæm. Í nútímaþjóðfélagi,
sem byggir á flóknu framleiðslu- og
viðskiptakerfi, væri ómögulegt „að
skipuleggja framleiðsluna á hagkvæman
hátt án þess að þekkja kostnað við hana.
Hayek sagði að verð áætlunarráðs yrði
aldrei markaðsverð, vegna þess að það
skorti upplýsingar. Ef öll þekking og
upplýsingar lægju fyrir væri fyrirkomulag
framleiðslunnar einfalt reikningsdæmi,
en upplýsingarnar lægju ekki á fárra
hendi heldur hefði hver einstaklingur
yfir að ráða sínu broti af upplýsingum,
staðreyndum og þekkingu. Hagfræðilegi
vandinn væri sá að ákvarða hvernig nýta
mætti alla þá þekkingu sem einstaklingar
hafa hver í sínu lagi svo hagkerfið yrði
samstillt eða samvirkt þegar enginn einn
getur aflað hennar. Frjálst verðlag væri
forsenda lausnarinnar þar sem verðið
segði til um hlutfallslegan skort. Það flytti
upplýsingar um breytingar á aðstæðum,
gæfi vísbendingar um hvar hæfileikar
nýttust best, hvaða vörur ætti að framleiða
og færði fjármagn til þeirra sem væru
hagsýnni.

Eftirstríðsárin og
samdráttur
Þjóðir heimsins samþykktu árið 1944
að setja á fót nýtt fastgengiskerfi kallað
Bretton Woods. Hvert ríki átti að taka upp
fast gengi (mátti breytast innan tiltekinna
marka) tengt við bandarískan dollar.
Miklar áhyggjur voru ríkjandi af misjafnri
stöðu hagkerfa ríkjanna eftir stríð og
því að rangar efnahagsstefnur, þar með
talið verndarstefnur, yrðu ofan á. Vegna
þessa voru Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
og Alþjóðabankinn stofnaðir. Þar var
m.a. vettvangur fyrir samstarf um
peninga- og efnahagsmál, uppbyggingu í
ríkjunum eftir stríð og AGS átti að brúa
tímabundinn greiðslujöfnuð milli ríkja.
Til að tryggja tiltrú á dollarann var hann
festur við gullverð ($35 fyrir 1 únsu
af gulli). Markmiðið var hindranalaus
viðskipti milli landa á föstu gengi.
Árið 1960 voru hins vegar erlendar
skuldbindingar Bandaríkjanna í dollurum
orðnar mun meiri en gullforði þeirra. Þá
var settur á fót sjóður átta ríkja sem átti
að grípa inn í gullmarkaði og viðhalda
verði gulls. Frakkar og Bretar drógu sig
úr sjóðnum 1967 þar sem þeir töldu
Víetnamstríðið setja of mikið álag á
sjóðinn. Á sama tíma felldu Bretar gengið
hjá sér og áhlaup varð á gull. Árið 1969
vantaði mikið upp á að Bandaríkjamenn
gætu greitt sem svaraði skuldum með
gullforða sínum og gáfust þeir því upp á
að reyna að halda gengi dollarans óbreyttu
við gull árið 1971. Síðan þá hefur
gengi verið fljótandi í flestum ríkjum
Vesturlanda.

Verðbólga 8. áratugarins
Á áttunda áratug kom tímabil í
iðnríkjunum þar sem atvinnuleysi óx
samhliða vaxandi verðbólgu líkt og
Hayek hafði spáð en það gerði mönnum
ókleift að nýta kenningar Keynes til að
mæta vandamálunum. Bretton Woods
gullfótarkerfið var fallið og auk þess voru
iðnríkin flest mjög háð olíu en á þessum
áratug hækkaði olíuverð mikið, sérstaklega
árin 1973 og 1979. Mikil óvissa var
í fjármálaheiminum og margir fluttu
peninga úr fjárfestingu í framleiðslu yfir í