Tímarit Máls og menningar - 01.07.1964, Blaðsíða 69

Peter Carleton
9Tímmn og' vatuið' í nýju ljósi
Ihverju felst sú list, sem er sett
saman með orðum? Flestum er
tamast að skilgreina ritlist, sem efni
+ form. En listin felst einmitt í sam-
vinnu efnis og forms. Efni út af fyrir
sig er aðeins upplýsingar, staðreynd-
ir um menn og málefni, og form út
af fyrir sig er næsta afstrakt hugtak.
Göfugustu hugsjónir, skemmtilegustu
sögur geta verið hvimleiðar ef þær
eru settar fram á klaufalegan hátt.
Eins getur vandaðasta form verið
innantómt ef það fellur ekki vel að
efninu, þótt innihaldið sé í alla staði
athyglisvert.
Hvað er þá bókmenntagagnrýni ?
Ef hún á að vera listagagnrýni, verð-
ur hún að fjalla um það sem einkenn-
ir listina, sambandið milli forms og
efnis.
En bókmenntagagnrýni er oftast af
öðrum toga spunnin. Segja má, að á
íslandi sé listagagnrýni í eiginlegum
skilningi lítið tíðkuð. Það er annars
konar gagnrýni sem kemur í hennar
stað, og skal hér talið upp það helzta:
Formrýni er oftast einhvers konar
bragfræði.
Textaskýringar leitast við að end-
ursegja á skýran hátt það sem vana-
legur lesandi kynni að misskilja.
Söguleg rýni fj allar um sambandið
milli persóna eða atburða í bókum
og hugsanlegra fyrirmynda þeirra í
raunverulegu lífi. Undir hana heyrir
œvisöguleg rýni, sem fjallar einkum
um sambandið milli ævi höfundar og
þess, sem hann skrifar.
Málefnaleg rýni stefnir fyrst að því
að ákveða afstöðu höfundarins gagn-
vart þeim málefnum sem gagnrýn-
andanum liggja mest á hjarta. Rýn-
andinn bætir vanalega nokkru við
frá eigin brjósti, með eða á móti.
Allar þessar tegundir gagnrýni
fjalla um eitthvað annað en sam-
bandið milli forms og efnis. Þær geta
þess vegna ekki talizt listagagnrýni í
strangasta skilningi. En ég vil samt
ekki gera lítið úr þýðingu þessara að-
ferða. Þær eru allar nauðsynlegar ef
maður vill kynnast listaverki til hlít-
ar og meta gildi þess fyrir sjálfan sig
og aðra. En eðli verksins sem lista-
verks verður aðeins ákveðið með
listagagnrýni.
Er listgildi hlutlægt eða huglægt?
Liggur það í hlutarins eðli, eða er
það eingöngu smekksatriði? Ég hygg
það mjög hæpið, að nokkuð í sam-
bandi við gildi listaverks geti talizt
179