Tímarit Máls og menningar - 01.12.1996, Blaðsíða 32

Eysteinn Þorvaldsson
Tveir menn: einn draumur
Jóhann Jónsson í verkum Halldórs Laxness
Skáldið Jóhann Jónsson fæddist fyrir hundrað árum, 12. september 1896.
Hann var einn af æskuvinum Halldórs Laxness og Halldór hefur gert þeirri
vináttu óvenju listræn skil í verkum sínum. Þeir kynntust fyrst og ræddu
saman á ungmennafélagsskemmtum á Varmárbökkum sumarið 1920 og
héldu vináttu meðan báðir lifðu.1 í formála að Kvæöum ogritgerðum Jóhanns
1952 segir Halldór: „Á Jóhanni Jónssyni höfðu vinir hans og félagar meiri
vonir festar til skáldskaparafreka en á flestum mönnum er í þann tíma óxu
upp; jafnskjótt og hann hafði borist suður híngað vestan virtist mörgum sem
við hann kyntust að þeir hefði eigi áður vitað úngan svein fagna áskapaðri
ljóðgáfu svo alskapaðri sem hann.“
Halldór vakti verðuga athygli á Jóhanni með útgáfu kvæða hans og hefur
látið sér mjög annt um minningu þessa vinar síns, skrifað um hann og ljóð
hans fjórar ritgerðir og auk þess segir hann margt frá honum í endurminn-
ingabókum sínum. Strax eftir lát Jóhanns, hinn 1. september 1932, ritaði
Halldór fyrstu endurminningarnar um hann, angurblíða, skáldlega frásögn
af þeim vinunum tveimur, er þeir hittust í Leipzig þar sem Jóhann dvaldist
síðustu æviárin. „Tveir menn: einn draumur. Tveir menn einn lofsaungur.
Tveir eilífir menn“ stendur þar sem niðurstaða lífshrifningar þeirra og
hugsjóna.2
En ritgerðir um Jóhann Jónsson og útgáfa á kvæðum hans eru ekki einu
minjarnar um tengsl þessara fornu vina. í sögum Halldórs eru kvæði Jóhanns
fólgin og meira að segja einnig svipur hans og raddblær, einkum í sögunum
Heimsljós og Ungfrúin góða og húsið. í þeim er vísað til þriggja kvæða eftir
Jóhann sem birtust í tímaritinu Vöku árið 1928 en þau eru: Söknuður (bls.
129), Ljóð (bl. 257) og Hvað er klukkan ... ? (bls. 258), og auk þess kvæðið
Blítt lætur veröldin sem ort var 1916 og birtist í blaðinu Fréttum 1918.3 Hér
er um ótvíræð textatengsl að ræða og eiga þau sinn þátt í þeim ljóðræna stíl
sem einkennir sagnabálkinn um Ólaf Kárason Ljósvíking.
Hér á eftir verða þessi tengsl rakin nolckru nánar. Ég stend í þakkarskuld
við Eirík Jónsson fyrir margar ábendingar en hann hefur, sem kunnugt er,
kannað ítarlegast aðföng og tengsl í verkum Halldórs Laxness.4
30
TMM 1996:4