Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 34

Samgöngukerfi fyrri alda var gjörólíkt
því sem við þekkjum í dag. Nú er hægt
að grafa göng í gegnum fjöll og undir
firði, ræsa mýrar og hlaða vegi yfir þær.
Hvorki smálækir né beljandi stórfljót
hefta för okkar.
Frá upphafi Íslandsbyggðar hefur
samgöngukerfið verið í stöðugri þróun.
Það hefur smám saman þéttst eftir því
sem íbúunum fjölgaði og línur skýrst
eftir því sem búseta, valdamiðstöðvar
og stofnanir festust í sessi. Þær leiðir
sem Íslendingar hafa þrætt í gegnum
aldirnar geyma fjölbreytilegar og
mikilvægar upplýsingar um heim
fortíðar, hvernig fólk hefur sigrast á
hindrunum í vegi sínum, hvert farið var
og í hvaða tilgangi.
Rannsóknum á fornum leiðum á
Íslandi hefur hingað til verið lítið sinnt.
Er það ekki síst vegna þess að ekki
hefur farið fram umræða um hvernig
hægt er að flokka og skilgreina leiðir og
hvaða viðmið eiga að liggja þar til
grundvallar. Þá hafa leiðir ekki verið
skráðar nægilega markvisst eða
skipulega en það má að hluta til rekja til
skorts á hentugri aðferðafræði við öflun
gagna og úrvinnslu þeirra. Þetta efni
hefur þó ekki verið hundsað með öllu
og hafa verið gerðar nokkrar
rannsóknir, bæði af fornleifafræðingum
og sagnfræðingum, sem lúta að leiðum
og samgöngum fyrri alda.1
Það er mikilvægt að gera sér grein
fyrir því hvaða ávinning má hafa af því
að skrá leiðir með skipulegum og
samræmdum hætti og hvaða rannsóknir
er hægt að gera sem byggja á
skráningunni. Augljóst er að leiðir á að
skrá eins og aðrar fornminjar. Þær eru
áhugaverðar í sjálfu sér og jafnréttháar
öðrum fornminjum. Það sem leiðir geta
sagt okkur um fortíðina er margþætt þar
sem þær hafa tengt öll athafnasvæði
manna og ættu að endurspegla
mikilvægi áfangastaða og breytingar á
því. Samgönguminjar á leiðum eru
spennandi rannsóknarefni og er hægt að
kanna gerð þeirra og aldur. Við höfum
litla vitneskju um hvernig
samgöngumannvirki voru gerð og úr
Fornar leiðir á Íslandi
Tillaga að skilgreiningu, flokkun og skráningu
Kristborg Þórsdóttir
__________
34
Landslag Íslands er afar fjölbreytt. Það hefur vafalaust mótað Íslendinga og haft mikil
áhrif á það hvernig þeir ferðuðust og höfðu samskipti hver við annan. Strax eftir komu
manna hingað til lands hafa þeir þurft að sigrast á helstu farartálmunum og finna
hentugar leiðir milli sveita og landshluta.
1 Meðal þeirra sem
fjallað hafa um leiðir
og samgöngur fyrri
alda eru: Helgi
Þorláksson (1989,
1991, 1998), Tryggvi
Már Ingvarsson
(2001), Ágústa
Edwald (2004) og
Aldred, Oscar, Árni
Einarsson, Birna
Lárusdóttir og Elín
Ósk Hreiðarsdóttir
(2005).
hverju, hverjir stóðu fyrir
framkvæmdum við þær og hverjir unnu
við þær. Rannsóknir á leiðum geta
hjálpað okkur við að finna svör við
spurningum á borð við: Hvernig
endurspeglar samgöngukerfið völd?
Hvert var fólk að fara og til hvers?
Hvernig hafa breytingar á loftslagi og
landslagi breytt samgöngukerfinu?
Hvernig hefur gerð og viðhald vega og
samgöngumannvirkja breyst í gegnum
tíðina?
Rannsóknir á samgöngum fyrri alda
má byggja á heildstæðu gagnasafni um
allar þekktar leiðir og vísbendingar um
þær. Slíkt gagnasafn verður ekki til
nema með því að taka aðferðir við
skráningu fornra leiða til gagngerrar
endurskoðunar. Í þessari grein er sett
fram tillaga um skilgreiningu og
flokkun fornra leiða á Íslandi og nýja
aðferð til að skrá þær.2

Aðferðafræði og gagnastjórnun í
íslenskri fornleifaskráningu
Samræming skráningaraðferða og
gagnagrunna
Á því mikla uppgangsskeiði sem
einkennt hefur fornleifafræði á Íslandi
síðastliðin ár með vaxandi fjölda
fornleifafræðinga og nemenda í
fornleifafræði, fjölbreyttum rannsóknar-
verkefnum og tækniframförum, er
þörfin á að endurskoða aðferðafræði við
skráningu fornminja og möguleikana til
rannsókna að verða brýnni.
Árið 1997 tóku Fornleifastofnun
Íslands og útiminjasvið Þjóðminjasafns
Íslands saman leiðbeiningar og staðla
fyrir fornleifaskráningu til þess að auka
samræmi í því hvaða upplýsingum er
safnað við skráningu minjastaða og
hvernig þær eru geymdar (Guðmundur
Ólafsson og Orri Vésteinsson, 1997
(hér eftir GÓ og OV)). Það var
sannarlega þarft verk sem hefur stuðlað
að samræmdari fornleifaskráningu en
áður var. Leiðbeiningarnar eru gagnlegt
verkfæri fyrir alla skráningarmenn, ekki
síst þá sem eru að stíga sín fyrstu skref,
en stöðugt þarf að endurmeta slíkar
leiðbeiningar og staðla eftir því sem
meiri reynsla fæst af skráningar-
aðferðunum og framfarir verða í
gagnastjórnun.
Sem stendur er ekki til einn
sameiginlegur gagnagrunnur sem
heldur utan um allar skráðar fornleifar á
Íslandi og er það að ýmsu leyti
óhagkvæmt fyrirkomulag. Fornleifa-
skráning sem gerð er á vegum
Fornleifastofnunar Íslands er sett í
gagnagrunn sem hannaður var af
stofnuninni og heitir Ísleif. Þar er hægt
að finna þá fornleifaskráningu sem
stofnunin hefur gert. Þjóðminjasafn
Íslands notar gagnagrunn sem nefnist
Sarpur og í hann er færð fornleifa-
skráning sem hefur verið unnin af
safninu eða Fornleifavernd ríkisins og
öðrum samstarfsaðilum. Þá á
Fornleifafræðistofan sinn eigin
gagnagrunn fyrir fornleifaskráningu.
Fornleifavernd ríkisins hefur komið sér
upp kortasjá þar sem skráðar fornleifar
eru færðar inn ásamt skýrslum og
myndum.
Sarpur og Ísleif eru tveir stærstu
gagnagrunnarnir sem geyma __________
35
Kristborg Þórsdóttir
2 Í allri umfjöllun
um aðferðir við
fornleifaskráningu
á Íslandi er stuðst
við aðferðir
Fornleifastofnunar
Íslands og
leiðbeiningar og
staðla sem Orri
Vésteinsson,
fornleifafræðingur
hjá þeirri stofnun,
og Guðmundur
Ólafsson,
fornleifafræðingur
hjá Þjóðminjasafni
Íslands, sömdu árið
1997.