Lögmannablaðið - 01.03.2015, Blaðsíða 30

30 LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 01/15
AÐSENT EFNI
BOGI NILSSON HRL.
Ákæruvaldið og „lekamál“
Í ÁLITI UMBOÐSMANNS Alþingis í máli
nr. 8122/2014, sem kallað hefur verið
„lekamálið“, er m.a. fjallað um stjórn
eða ábyrgð á rannsóknum sakamála.
Þá er í fylgiskjali nr. 7 með álitinu vikið
að fyrirkomulaginu í þessum efnum
í nágrannaríkjum okkar, einkum í
Danmörku og Noregi.
Ýmislegt í skrifum umboðsmanns
um þátt ákæruvaldsins í rannsóknum
sakamála þykir mér athugavert og jafnvel
villandi.
Af þessu tilefni mun ég hér á eftir, í
eins knöppu máli og unnt er, víkja að
ákæruvaldinu og rannsóknum sakamála
í sögulegu samhengi (1), eftirliti ráðherra
með framkvæmd ákæruvalds (2),
fyrirkomulaginu í nágrannaríkjum (3)
og loks hugsanlegu vanhæfi viðkomandi
lögreglustjóra í „lekamálinu“ (4)
1. Ákæruvald og rannsókn
sakamála
Heildstæð lög um meðferð opinberra
mála voru fyrst sett á árinu 1951, þ.e.
lög nr. 27/1951. Dómsmálaráðherra var
þá, eins og verið hafði um árabil, æðsti
handhafi ákæruvalds og því hlutverki
hans lýst í 20. gr. laganna þannig:
„Dómsmálaráðherra fer með
ákæruvaldið, sbr. þó 112. - 114. gr.
Hann fyrirskipar rannsókn opinbers
máls og hefur yfirstjórn hennar með
þeim takmörkunum, er í lögum þessum
greinir. Hann kveður á um höfðun og
áfrýjun opinbers máls samkvæmt lögum
þessum.“
Eftir að embætti ríkissaksóknara
(saksóknara ríkisins) tók til starfa eða
frá 1. júlí 1962 og allt þar til lög nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála
tóku gildi var hlutverki ríkissaksóknara
lýst með þessum orðum:
„Ríkissaksóknari skal hafa gætur á
afbrotum, sem framin eru. Hann kveður
á um rannsókn opinberra mála og hefur
yfirstjórn hennar og eftirlit. (Undirstrikun
mín) Getur hann gefið lögreglumönnum
fyrirmæli og leiðbeiningar um
framkvæmd rannsóknar og verið við
hana staddur eða látið fulltrúa sinn
vera það. Hann höfðar opinbert mál,
sbr. þó 112.-114. gr. tekur ákvörðun um
áfrýjun þeirra og gegnir að öðru leyti
þeim störfum, sem honum eru falin í
lögum.“ Ákvæði þetta var síðast í 21.
gr. laga nr. 74/1974.
Hlutverki ákæruvaldsins var ekki
lýst með sama hætti í nýjum lögum
sem sett voru um meðferð opinberra
mála, þ.e. lögum nr. 19/1991, en hvergi
kemur fram að hlutverki ákæruvaldsins
hafi verið breytt með þeim lögum þótt
skipan ákæruvaldsins hafi tekið nokkrum
breytingum frá því sem verið hafði.
Í áliti umboðsmanns Alþingis, Gauks
Jörundssonar, frá 14. maí 1998 segir:
„Samkvæmt 5. mgr. 27. gr., 2. mgr.
66. gr. og 2. mgr. 77. gr. laga nr. 19/1991,
um meðferð opinberra mála, með síðari
breytingum, getur ríkissaksóknari kveðið
á um rannsókn máls, mælt fyrir um
framkvæmd hennar og fylgst með henni.
Þá er það ennfremur á hans valdi að
taka „fullnaðarákvörðun um hvort
rannsókn skuli fara fram eða ekki”, sbr.
2. mgr. 76. gr. laganna. Er ljóst af þessum
og öðrum ákvæðum laga nr. 19/1991,
að það er ríkissaksóknari, sem fer með
æðsta vald hér á landi við rannsókn
opinberra mála.“ (Undirstrikun mín)
Í athugasemdum með frumvarpi
að lögum nr. 19/1991 var það tilgreint
sem eitt af megin markmiðum þeirra
að skilja til fulls á milli ákæruvalds og
lögreglu annars vegar og dómsvalds
hins vegar. Tekið var fram að rannsókn
mála yrði að öllu leyti í höndum
ákæruvalds og lögreglu og dómari ætti
aldrei frumkvæði að né stýrði rannsókn
svo sem verið hafði, einkum fyrir
1976. Ákvæði í 66. gr. laganna, sem er
undanfari 52. gr. núgildandi laga um
meðferð sakamála, nr. 88/2008, og sem
umboðsmaður Alþingis leggur talsvert
mikla áherslu á í áliti sínu, er staðfesting
á þeirri fyrirætlan löggjafans að afnema
dómsrannsóknir. Rannsókn sakamála,
þ.e. framkvæmd rannsóknar svo sem
yfirheyrsla sakborninga og vitna, skal
vera í höndum lögreglu nema öðruvísi
sé fyrir mælt í lögum. Eftir sem áður
fer ákæruvaldið með æðsta vald við
rannsóknirnar. Ákvæði gildandi laga
um meðferð sakamála, sem m.a. var
ætlað að styrkja stöðu og efla sjálfstæði
ákæruvaldsins, hafa ekki dregið úr þessu
hlutverki ákæruvaldsins.
Lögreglustjóri er meðal ákærenda og
sinni hann rannsókn sakamáls er þetta
hlutverk hans, hlutverk ákærandans,
í forgrunni eins og staðfest var í
dómi Hæstaréttar í máli nr. 248/2006
sem umboðsmaður Alþingis vísar
til í áliti sínu. Í því hlutverki heyrir
lögreglustjórinn ekki undir ráðherra eða
ríkislögreglustjóra heldur ríkissaksóknara
sem fer með æðsta vald við rannsókn
sakamála.
2. Eftirlit ráðherra
Samkvæmt 19. gr. laga um meðferð
sakamála hefur innanríkisráðherra eftirlit
með framkvæmd ákæruvalds. Vilji hann
fá upplýsingar um meðferð einstaks máls
getur hann krafist þess að ríkissaksóknari
láti í té gögn og greinargerð um það.
Ráðherra á því ekki að leita til einstakra
ákærenda með slíkt erindi. Hann er alls
ekki yfirstjórnandi ákæruvaldsins og
hann hefur hvorki vald til afskipta af
verkum ákærenda í einstökum málum
né til að breyta ákvörðunum þeirra.
Áþekkar reglur ættu, að mínum
dómi, að gilda í samskiptum ráðherra
og ráðuneytis við einstaka lögreglustjóra.
Tæpast eru það góðir stjórnsýsluhættir að
ráðherra sniðgangi ríkislögreglustjórann,
umboðsmann sinn í löggæslumálum,