Öldrun - 01.02.2003, Blaðsíða 16

16 ÖLDRUN – 21. ÁRG. 1. TBL. 2003
Hvað eru æðavitglöp
Æðavitglöp er samheiti yfir þá heilabilunarsjúk-
dóma sem orsakast af sjúkleika í æðum. Langalgeng-
asta orsökin er æðakölkun, bæði í heilaæðum og
æðum í hálsi og í hjarta. Alzheimerssjúkdómur er
hinsvegar hrörnunarsjúkdómur (degenerative) í heila.
Algengi æðavitglapa
Alzheimerssjúkdómur er talinn vera um 60-70 % af
heilabilunarsjúkdómum vestan og austan megin við
Atlantshafið og æðavitglöp 10-30 % (11). Þegar austar
kemur í Evrópu eru æðavitglöp komin upp í 47 % t.d. í
Svíþjóð og aukast eftir því sem austar dregur á jarð-
kringlunni og eru komin í 56 % í Japan, en þar eru æða-
vitglöp talin algengasta orsök heilabilunar.
Nýrri rannsóknir telja æðavitglöp algengari en
áður var talið, svo bæði er hlutfallið milli Alzheimers-
sjúkdóms og æðavitglapa landfræðilegt og hefur verið
að breytast eftir því sem árin líða. Orsakir þessa ósam-
ræmis eru ekki skýrar, en leidd hafa verið rök að því að
munurinn stafi af mismunandi skilgreiningum á klín-
ískum greiningum heilabilunarsjúdóma (Erkinjuntti
1997). Einnig hefur verið bent á að í meinafræði sé
ekki venja að nota sömu litanir fyrir æðavitglöp í Vest-
urheimi og í Japan. Sömuleiðis er nú vitað að þessir
sjúkdómar hafa meiri skörun en áður var þekkt.
Saga æðavitglapa
Í meira en 100 ár hefur verið deilt um það að hve
miklu leyti æðakölkun valdi heilabilun og hvort æða-
vitglöp séu yfir höfuð til. Á síðari hluta 19. aldar var
sárasótt (syphilis) algengasta orsök heilabilunar (dem-
entia). Árið 1892 lýsti Arnold Pick heilabilunarsjúk-
dómi, sem einkenndist af framheilarýrnun og ekki
orsakaðist af sárasótt. Árið 1894 lýsti svo Otto Bins-
wanger heilabilunarsjúkdómi með þynningu á hvíta
efni innanbarkarsvæðis heilans meðal sjúklinga sem
höfðu haft langvinnan, háan blóðþrýsting. Alois
Alzheimer lýsti smásjárgerð þessara sjúkdóma og
nefndi sjúkdómana eftir þeim áðurnefndu. Sjálfur lýsti
Alzheimer meingerð ellikölkunar (senile dementia),
elliskellna og taugaþráðlungshnökra (senile plaques &
neurofibrillary tangels) árið 1898, og lýsti svo Alzheim-
erssjúkdómi í fimmtugri konu 1906, en Kreaplin nefndi
sjúkdóminn eftir honum í 8. útg. sjúkdómaflokkunar
sinnar 1910. Fyrri hluta 20. aldar var síðan reynt að
sýna fram á tengsl meingerðar Alzheimerssjúkdóms
og æðakölkunar. Þegar það tókst ekki voru menn upp
úr seinni heimstyrjöldinni sannfærðir um að heilabilun
orsakaðist aldrei af æðakölkun (Neumann 1947). Ári
síðar var þó sýnt að heilabilun gæti orsakast af heila-
blóðfalli (stroke) og 1954 voru sýnd tengsl heilabil-
unar og lítilla heiladrepa (lacunar state) í innri
svæðum heilans, en þeim hafði þegar verið lýst af
Marie 1904. Þá var aftur viðurkennt að æðakölkun
væri algeng orsök heilabilunar. Alzheimerssjúkdómur
var þá orðið talinn sjaldgæf orsök heilabilunar allt þar
til Tomlison sýndi 1970 að sá sjúkdómur væri algeng-
asta orsök elliglapa. Eftir tilkomu tölvusneiðmynda-
tækja, taldi Vladimir Hachinski 1974 að fjöldrepa æða-
vitglöp (multi-infarct dementia), sem eru endurtekin
heilaáföll stór og smá, væru algengasta orsök æðavit-
glapa. Eftir tilkomu segulómtækja sýndi Gustavo
Roman fram á að þynning á hvíta efni innanbarkar-
svæða heilans tengdust heilabilun og var þar Binswan-
gersjúkdómur endurvakinn. Timo Erkinjuntti hefur
svo skilgreint þann sjúkdóm og lítil heiladrep (lacunar
state) sem einn sjúkdóm, eða innanbarkaræðavitglöp
(subcortical vascular dementia). Síðustu árin hafa
Æðavitglöp
(Vascular Dementia)
Björn Einarsson,
öldrunarlæknir
LSH – Landakoti