Peningamál - 01.09.2004, Blaðsíða 78

Í þessari grein verður litið yfir sögu íslenska fjár-
málakerfisins í 120 ár og varpað fram spurningum
um framtíðina. Tilefnið er 120 ára afmæli Sparisjóðs
Svarfdæla sem stofnaður var 1. maí 1884. Hann var
einn af fyrstu sparisjóðunum í landinu og er með
þeim elstu sem enn eru fullstarfandi.2 Óhjákvæmi-
lega verður farið hratt yfir sögu en þó verður reynt að
varpa ljósi á nokkra lykilþætti.
Hvernig var umhorfs í íslenskum efnahags- og
peningamálum þegar Sparisjóður Svarfdæla var
stofnaður árið 1884? Ísland var eitt fátækasta og
vanþróaðasta land Vestur-Evrópu. Undir lok 19. aldar
var landsframleiðsla á mann lægst meðal þeirra landa
sem nú eru talin til Vestur-Evrópu að Finnlandi einu
undanskildu.3 Ísland var um þær mundir hluti af pen-
ingakerfi Danmerkur sem var í myntbandalagi með
hinum Norðurlöndunum og hafði verið það síðan
1873. Norrænu myntirnar voru á gullfæti, þ.e. voru
innleysanlegar fyrir gull á föstu verði. Af þessu leiddi
að fjármagnshreyfingar milli Íslands og Danmerkur
voru óheftar. Innlent fjármálakerfi var hins vegar
ákaflega vanþróað. Árið 1880 voru ekki aðrar fjár-
málastofnanir í landinu en fimm sparisjóðir.4
Í alþjóðlegum samanburði er oft horft til hlutfalls
peningamagns og sparifjár í innlánsstofnunum af
landsframleiðslu við mat á þróunarstigi fjármála-
kerfa. Peningamagn og sparifé samanstendur af
seðlum og mynt í umferð og innstæðum í bönkum og
sparisjóðum. Það er því mælikvarði á umfang pen-
ingaviðskipta og þess fjár sem er til ráðstöfunar hjá
innlánsstofnunum til útlána til arðbærra verkefna.
Þetta hlutfall var ekki nema 5% um það leyti sem
Sparisjóður Svarfdæla var stofnaður, enda voru
stöðugar kvartanir um skort á peningum og lánsfé í
landinu á þessum tíma.5
Frá 1884 hafa íslenskur efnahagur og fjármála-
kerfi tekið heljarstökk. Þjóðartekjur á mann eru þær
sjöttu hæstu í heimi. Íslenskt efnahagslíf er tengt hinu
alþjóðlega nánum böndum. Fjármagnshreyfingar til
og frá landinu hafa verið nánast óheftar síðan í byrjun
árs 1995. Ísland hefur sjálfstæðan seðlabanka sem
stýrir peningamálum landsmanna og eigin gjaldmiðil,
og er verðgildi hans ákvarðað á markaði.
Þessi þróun hefði ekki átt sér stað án vaxtar og
viðgangs fjármálakerfisins. Miðað við stærð landsins
er það nú mjög öflugt. Yfir 100 fjármálastofnanir eru
starfandi í landinu, þar með taldir 4 viðskiptabankar,
24 sparisjóðir, 51 lífeyrissjóður og 15 tryggingar-
félög. Nútíma fjármálamarkaðir, svo sem skulda-
bréfamarkaður, hlutabréfamarkaður, peningamark-
aður og gjaldeyrismarkaður, hafa orðið til, þótt þeir
PENINGAMÁL 2004/3 77
Már Guðmundsson1
Gjaldmiðillinn og íslenska fjármálakerfið
Byggt á erindi sem flutt var á afmælisráðstefnu Sparisjóðs Svarfdæla, 1. maí 2004
1. Höfundur var aðalhagfræðingur Seðlabanka Íslands þegar erindið var
flutt en er nú aðstoðarframkvæmdastjóri peninga- og hagfræðisviðs
Alþjóðagreiðslubankans í Basel. Skoðanir sem fram koma eru höf-
undar og þurfa ekki að vera skoðanir Alþjóðagreiðslubankans í Basel
eða Seðlabanka Íslands.
2. Saga sparisjóðanna er rakin af Haraldi Hannessyni (1984). Samkvæmt
upplýsingum í grein Gunnars Karlssonar (1975) mun fyrsti sparisjóður-
inn á landinu hafa verið Sparnaðarsjóður búlausra í Skútustaðahreppi
sem stofnaður var af vinnufólki árið 1858. Hann var hins vegar lagður
niður árið 1864.
3. Sjá Guðmundur Jónsson (1999), Hagvöxtur og iðnvæðing – Þróun
landsframleiðslu á Íslandi 1870-1945.
4. Sjá Hagskinna (1997).
5. Þetta hlutfall er um þessar mundir að meðaltali um 27% meðal
vanþróuðustu þróunarríkja og fer mjög sjaldan niður fyrir 10%.