Franskir dagar - 01.07.2016, Blaðsíða 14

Franskir dagar Les jours français
14
Stofnað hefur verið áhugafélag um hvalstöð-
ina á Fögrueyri í Fáskrúðsfirði. Meginmarkmið
þess er að upplýsa áhugamenn um starfsemi og
umsvif hvalstöðvarinnar á sínum tíma, auka
aðgengi að upplýsingum og stuðla að varðveislu
fornminja á Fögrueyri. Í bígerð er að láta teikna
heildarmynd af hvalstöðinni en engin ljósmynd
af stöðinni í heild sinni hefur varðveist heldur
aðeins ljósmyndir af einstökum byggingum, því
þyrfti töluvert að fylla í eyðurnar. Þessi yfirlits-
mynd kæmi til með að prýða upplýsingaskilti
við þjóðveginn fyrir ofan Fögrueyri með nánari
upplýsingum um hvalstöðina.
Áhugafélagið hefur einnig áhuga á því að fá forn-
leifafræðing til að rannsaka Fögrueyri.
Núna í apríl 2016 eru liðin 113 ár frá því að
hinn þýski dr. Paul og norskir samstarfsmenn
hans sigldu inn Fáskrúðsfjörð á gufuskipinu
Vesta sem hlaðið var byggingarefni í heila hval-
stöð. Tilgangurinn var að reisa fyrstu hvalstöð
hins nýstofnaða félags: Germania Walfang und
Fischindustrie. Fagraeyri í Fáskrúðsfirði hafði
verið valin og tekin á leigu undir starfsemina
og var þegar hafist handa við að reisa stöðina.
Hvert húsið reis á fætur öðru: Ketilhús, verk-
stæðishús og smiðja, spikbræðsluhús, kjötsuðuhús,
gúanóverksmiðja, pressuketilshús, tveir íbúðar-
braggar, geymsluhús fyrir bensín, geymsluhús
fyrir lýsi, tvær lagerbyggingar, bakarí, bryggja með
sporbrautum fyrir vagna, stórt flensiplan og síðast
en ekki síst íbúðarhús veiðistjórans og fjölskyldu
hans, en það var ávallt kallað Villan. Villan var
eitt glæsilegasta húsið í firðinum og þó víðar væri
leitað, timburhús á steyptum grunni sem má vel
sjá ummerki um enn þann dag í dag á Fögrueyri.
Undanfari alls þessa var áhugi þýskra stjórn-
valda og fjárfesta á að standa að uppbyggingu
hvalstöðvar á Íslandi. Megin tilgangur þeirra
var að taka þátt í miklum uppgangi hvalveiða í
norðurhöfum í kjölfar þess að Sven Foyn hafði
fundið upp nýja aðferð við veiðar á reyðarhvölum.
Norðmenn höfðu reist sínar hvalstöðvar hverja
á fætur annarri á Austfjörðum og Vestfjörðum.
Undir lok 19. aldar fékk hið þýska fyrirtæki Der
Deutsche Seefischerei Verein, hér eftir nefnt
DSV, það hlutverk að fylgjast með hvalveiðum
í norðurhöfum og var verkefnið styrkt af þýska
ríkinu. Á Bjarnarey, suður af Svalbarða, voru
gerðar tilraunir við hvalvinnslu og voru sjö hvalir
skornir, hráefnið var flutt þaðan í fiskimjölsverk-
smiðju Pillau í Prússlandi þar sem það var unnið
í tilraunaskyni. Stjórnarformaður DSV var dr.
Walter Herwig en hann hafði mikinn áhuga á
hvalveiðum og hvatti til þess að Þjóðverjar hæfu
veiðar á hvölum í norðurhöfum. Í fiskimjölsverk-
smiðjunni á Pillau starfaði söguhetjan okkar, Carl
Maria Johannes Cornelius Paul, hann var efna-
fræðingur og stjórnaði tilraunum með úrvinnslu
á því hráefni sem borist hafði frá Bjarnarey. Það
má að öllum líkindum
ætla að hinn mikli áhugi
sem Carl Paul fékk á
hvalveiðum og vinnslu
á hvölum hafi kviknað
á þessum tímapunkti.
Hann hóf fljótlega að
kynna sér allt það sem
að hvalveiðum laut og
vinnslu hvala.
Árið 1900 var Carl Paul
sendur til Íslands til að
kynna sér aðstæður fyrir
hugsanlega hvalstöð.
Hann dvaldi í hvalstöð-
inni á Stekkeyri í He-
steyrarfirði og þekkti
til veiðistjóra stöðvar-
innar. Á þessum tíma
voru flest félög farin
að huga að því að færa
starfsemi sína til Austfjarða frá Vestfjörðum og
þessi sjónarmið fékk Carl Paul beint í æð. Árið
eftir kom Carl Paul aftur til Íslands og hélt áfram
að kynna sér allt sem kom að hvalveiðum. 1902
lauk Carl Paul doktorsprófi og er eftir það ávallt
nefndur dr. Paul. Þetta sama ár heimsótti dr. Paul
Ísland í þriðja sinn og var nú eini tilgangurinn
að finna heppilegan stað fyrir hvalstöð. Fagraeyri
varð fyrir valinu og í ágúst var gerður leigusamn-
ingur við eigendur Víkurgerðis um leigu Fögru-
eyrar. Eftir þetta fóru hlutirnir að gerast hratt.
Hið þýska hvalveiðifélag Germania Walfang und
Fischindustrie AS, hér eftir nefnt GWFI, var
stofnað í desember 1902. Þetta félag átti að reisa
hvalstöð á Fögrueyri og hefja útgerð hvalveiði-
báta árið eftir. Danskt dótturfélag var stofnað í
kjölfarið sem var nefnt Island Hvalindustri A/S
og var eini tilgangur þess að uppfylla kröfur sem
dönsk stjórnvöld gerðu til erlendra manna sem
hugðust hefja atvinnustarfsemi á Íslandi, því var
það danska dótturfélagið sem átti hvalstöðina á
pappírum. Dr. Paul skyldi verða veiðistjóri félags-
ins og fljótlega eftir stofnun GWFI var gengið frá
samningum við norska skipasmíðastöð um smíði
tveggja hvalveiðibáta fyrir hvalstöðina. Hálfu ári
síðar höfðu báðir bátarnir verið sjósettir, sá fyrri
í maí 1903 og fékk nafnið Island og sá seinni
í júní og fékk nafnið Germania. Bátarnir voru
systurskip, 106 tonn að stærð.
Í apríl 1903 færðist líf yfir Fögrueyri. Eins og
áður sagði sigldu dr. Paul og starfsmenn hans
inn Fáskrúðsfjörðinn á gufuskipinu Vesta með
byggingarefni, tæki og tól í heila hvalstöð. Húsin
risu hratt og hvert á fætur öðru. Að einu leyti var
hvalstöðin á Fögrueyri frábrugðin hinum hval-
stöðvunum á Austfjörðum sem allar voru norskar
verksmiðjubyggingar. Þær voru ekki timburhús
heldur voru þær stálgrindarhús klæddar járni.
Einnig voru undirstöður undir vélar og katla
steinsteyptar en á norsku stöðvunum voru þær
hlaðnar úr múrsteini. Umsvifin á Fögrueyri vöktu
mikinn áhuga og eftirtekt heimamanna á Fá-
skrúðsfirði og víðar. Aldrei fyrr höfðu menn séð
vélvædda verksmiðju rísa af grunni. Hvalstöðin
var í daglegu tali kennd við hið þýska hvalveiði-
félag og nefnd Germania eða hún var nefnd eftir
veiðistjóranum sem var lengst af dr. Paul og kölluð
Dr. Pauls-stöð. Í lok júní komu hvalveiðibátarnir
tveir til Fáskrúðsfjarðar og héldu þeir til veiða
1. og 2. júlí. Áhafnir bátanna voru norskar og
sömuleiðis skytturnar á bátunum en þær stjórn-
Áhugafélag um
hvalstöðina á Fögrueyri
Texti: Sindri Már Smárason
Myndir: Ýmsir
Hvalveiðibáturinn Island kemur með hval til hvalstöðvarinnar sumarið 1905.