Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 67

67
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Summary
Hallmundarhraun lava
Folklore and old place names in the
neighbourhood of Hallmundarhraun
lava in Borgar fjörður, West Iceland, can
be explained by the eruption of the lava.
The place names indicate changes in the
landscape and in the courses of the riv-
ers Norðlingafljót and Hvítá. The loca-
tions of farms and places mentioned in
the old Icelandic sagas are usually still
known today. An exception from this is
found in neighbourhood of Hallmundar-
hraun. The Book of Settlement mentions
five farms in the district that somehow
have disappeared and their locations are
forgotten. These farms might have been
destroyed by the eruption and covered
by the lava. Strangely enough the book
does not mention the eruption itself.
In the fifth verse of Hallmundarkviða
the poet mentions burning glacier, a nat-
ural turmoil that occurred somewhere
else in Iceland, that was even more haz-
ardous than the Hallmundar-hraun
eruption. Possibly the poet is referring to
the Eldgjá eruption AD 934 that was one
of the most powerful eruptions in histori-
cal time in Iceland. This indicates that
Hallmundarhraun is of similar age as
Eldgjá. The verse is as follows:
Heavy rocks are fizzing.
Three ash plumes are whirling.
People are amazed
by burning glaciers.
However one has already
witnessed much larger phenom
on the Snowy Ground [Iceland]
that will exist forever.
Some of the largest and most famous
caves of Iceland are in Hallmundarhraun
lava. According to the Book of Settlement
and other ancient documents, as well as
archaeological remains, the largest cave,
Surtshellir, was a dwelling place and a
fortress for a group of outlaws called the
Cavemen. They stayed there for some
time around the middle of 10th century
stealing the livestock from their neigh-
bours. Finally a farmersʼ flock killed
them all. Hallmundarkviða does not
mention the Cavemen but it describes a
very hot cave. Possibly it was written
while the lava still was hot and before
the Cavemen’s period.
Hallmundarkviða is so accurate in its
description that it seems to be written by
some one that witnessed the eruption or
had exact first hand portray of the
events. Here it is concluded that the
poet might be Þorvaldur holbarki. He
was a brother-in-law with the leaders of
the Cavemen. According to the Book of
Settlement, Þorvaldur went to the
Surtshellir cave and delivered the giant
who dwelled there a poem.
Chronological order: Hallmundar-
hraun eruption 930–940, writing time of
Hallmundarkviða 940–950, period of
the Cavemen 950–970.
Þakkir
Þetta er seinni grein af tveimur um Hallmundarkviðu og Hall-
mundarhraun. Fyrri greinin birtist í Náttúrufræðingnum,1.–2. hefti 2014.
Það var Páll Bergþórsson veðurfræðingur sem fyrstur vakti athygli mína
á Hallmundarkviðu með skrifum sínum. Hann hefur síðan frætt mig um
margt og hvatt til rannsókna á þessari merkilegu kviðu. Heimir Pálsson
örvaði mig einnig til dáða með skarplegum athugunum og umræðum um
hin fornlegu fræði. Sigmundur Einarsson jarðfræðingur las handrit að
greinunum, útrýmdi villum og benti á margt sem betur mátti fara. Ólafur
Th Ólafsson, myndlistarmaður á Selfossi málaði mynd sérstaklega fyrir
þessa grein af fornmönnum í heitri laug við Hallmundarhraun. Öllum
þessum mönnum vil ég færa kærar þakkir fyrir aðstoð og hvatningu.
Heimildir
1. Árni Hjartarson 2014. Hallmundarkviða, eldforn lýsing á eldgosi. Nátt-
úrufræðingurinn 84 (1–2). 27–37.
2. Jónas Hallgrímsson 1989. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar II. Ritstj.
Haukur Hannesson, Páll Valsson, Sveinn Ingvi Egilsson. Svart á hvítu,
Reykjavík. 537 bls. (Um Reykholt bls. 412, 414–15, 416; um Bjarnastaði
bls. 415-416, 440-441, þýð. dagbókartexta Haukur Hannesson.)
3. Þorvaldur Thoroddsen 1925. Die Geschichte die isländischen Vulkane.
Høst og Søn, Kaupmannahöfn. 458 bls.
4. Haukur Jóhannesson 1989. Aldur Hallmundarhrauns í Borgarfirði. Fjöl-
rit Náttúrufræðistofnunar 9. 12 bls.
5. Freysteinn Sigurðsson 2004. Borgarfjarðarhérað milli Mýra og Hafnar-
fjalla. Árbók Ferðafélags Íslands 2004. Ferðafélag Íslands, Reykjavík. 350
bls. (Um Litlafljót bls. 191, 204; um Hvítá og Hraunsás bls. 193; um kirkju
á Bjarnastöðum bls. 202.)
6. Íslenzkt fornbréfasafn III. Kaupmannahöfn 1896. (Landamerki Kalmans-
tungu bls. 624–625, skjal nr. 520.)
7. Íslendingabók. Landnámabók 1968. Jakob Benediktsson gaf út. Íslenzk
fornrit I. Hið íslenzka fornritafélag, Reykjavík. CLIV+528 bls. (+kort).
(Vísanir allar til bls. 75–83 nema um Holbarka bls. 240, sjá nánar í nafna-
skrá, 441 o.áfr.)
8. Brynjúlfur Jónsson 1893. Nokkur bæjarnöfn í Landnámu í ofanverðri
Hvítársíðu og Hálsasveit. Árbók Hins íslenska fornleifafélags 1893.
74–80.
9. Brynjúlfur Jónsson 1910. Reiðarfell og Grímsgil. Árbók Hins íslenska
fornleifafélags 1910. 34–36.
10. Guðmundur Ólafsson 1996. Friðlýstar fornleifar í Borgarfjarðarsýslu. Rit
Hins íslenska fornleifafélags og Þjóðminjasafns Íslands 2. Reykjavík. 109
bls. (Um rústir við Hringsgil bls. 86; í Kaldárbotnum bls. 93 ; Kötlutún
bls.78)
11. Þorsteinn Þorsteinsson 1988. Húsafell, Geitland, Kalmanstunga, Hall-
mundarhraun. Bls. 26–62 í: Vörður á vegi. Árbók Ferðafélags Íslands
1988. (Um Grímsgil bls. 62, um Karlastaði bls. 54.)
12. Brynjúlfur Jónsson 1910. Athugasemd við Árbók Fornl.fél. 1893. Árbók
Hins íslenska fornleifafélags 1910. 27.
13. Jón Árnason 1954. Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri I. 700 bls. (Skrifla, bls.
659.)
14. Guðmundur Finnbogason 1935. Hallmundarkviða. Skírnir 109. 172–182.
15. Páll Bergþórsson 2006. Þýtr í þungu grjóti, þrír eskingar svíra. Lesbók
Morgunblaðsins 25. mars 2006. 8–9.
16. Guðrún Larsen 2000. Holocene eruptions within the Katla eruptive
system, south Iceland: Characteristics and environmental impact. Jökull
49. 1–28.
17. Gísli Konráðsson 1946. Hellismanna saga. Bls. 399–466 í: Íslendingasög-
ur II (ritstj. Guðni Jónsson). Íslendingasagnaútgáfan, Reykjavík.
18. Íslendingabók. Skoðað 10. janúar 2014 á www.islendingabok.is.
19. Guðmundur Ólafsson, Smith, K.P & Agnes Stefánsdóttir 2004. Rannsókn
á minjum í Surtshelli. Rannsóknarskýrslur Þjóðminjasafns 2001, VIII.
Reykjavík. 17 bls.
20. Þórhallur Vilmundarson. Formáli. Bls. V–CCXXVII í: Harðar saga ...
Íslenzk fornrit XIII. Þórhallur Vilmundarson og Bjarni Vilhjálmsson gáfu
út. Hið íslenzka fornritafélag, Reykjavík. (Um hellinn Surt bls. CCVII;
um Bergbúa þátt bls. CCIII–CCXII.)
21. Gísli Gestsson 1983. Hallmundarhellir. Bls. 42–49 í: Útilegumenn og
auðar tóttir (aðalhöf. Ólafur Briem). Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykja-
vík. (2. útg., 1. útg. 1959.)
um höfundinn
Árni Hjartarson (f. 1949) lauk BS-prófi í jarðfræði frá
Háskóla Íslands 1974, MS-prófi í vatnajarðfræði frá
sama skóla 1994 og Ph.D.-prófi frá Kaupmannahafnar-
háskóla 2004. Hann hefur lengst af unnið að jarðfræði-
rannsóknum og kortlagningu. Tengsl jarðfræði og sögu
koma víða fram í verkum hans, t.d. í rannsóknum á
manngerðum hellum á Íslandi. Árni vinnur nú sem
sérfræðingur hjá Íslenskum orkurannsóknum.
Póst- og netfang höfundar/Author’s address
Árni Hjartarson
Íslenskar orkurannsóknir
Grensásvegi 9
IS-108 Reykjavík
Arni.Hjartarson@isor.is