Dagblaðið Vísir - DV - 09.02.2016, Blaðsíða 30

22 Menning Vikublað 9.–11. febrúar 2016
VIÐ
HREINSUM
ÚLPUR!
Verð frá kr. 2.790 til kr. 3.990.
511 1710
svanhvit@svanhvit.is
www.svanhvit.is
Veruleiki peninga
Eyja Margrét Brynjarsdóttir rannsakar veruleika peninga
P
eningar eru eitt allra eftir-
sóttasta fyrirbærið í nútíma-
samfélagi. Hvort sem þeir
birtast sem tölur í excel-skjöl-
um, pappírssneplar í seðla-
veskjum eða litlir málmskildingar
gera þeir eigandanum kleift að öðl-
ast nánast hvað sem er. En af hverju
veita þessir gagnslausu hlutir svona
mikil völd? Hvað gerir ákveðna hluti
að peningum, og hvað eru peningar
yfirhöfuð?
Eyja Margrét Brynjarsdóttir, sér-
fræðingur við Heimspekistofnun
Háskóla Íslands, stýrir um þess-
ar mundir rannsóknarverkefninu
Veruleiki peninga þar sem séreðli
þessa magnaða fyrirbæris er skoðað.
Útkoman verður bók sem gefin verð-
ur út af bókaútgáfunni Rowman and
Littlefield International á næsta ári.
Undir lok síðasta árs ritstýrði
Eyja Margrét ásamt Jóni Ólafssyni
nýjasta hefti Ritsins, tímarits Hug-
vísindastofnunar, en þema þess er
merking og gildi peninga.
Hafa mótandi áhrif á líf okkar
„Peningar og fjármálaheimur-
inn hefur ofboðslega mikil áhrif á
líf okkar allra. Við högum lífi okkar
mikið til eftir og í samræmi við þessi
fyrirbæri. Hvort sem okkur líkar það
betur eða verr þurfum við að vinna
fyrir peningum til að hafa í okkur og
á, til að eiga þak yfir höfuðið og svo
framvegis. Þess vegna skipuleggjum
við líf okkar að miklu leyti út frá þörf-
inni fyrir peninga,“ segir Eyja þegar
hún er spurð um mikilvægi vanga-
veltna um merkingu og gildi peninga.
„Peningar og fjármálaheimur-
inn eru manngerð fyrirbæri, en við
höfum náð að búa til kerfi sem hef-
ur svo byrjað að stjórna okkur. Það er
því mjög áhugavert að fjalla um þetta
frá sjónarhóli hug- og mannvísinda,“
segir hún.
Hagfræðin hefur verið sú fræði-
grein sem hefur einbeitt sér hvað mest
að virkni peninga, en hvað geta hug-
vísindin lagt til umræðunnar?
„Áhersla hagfræðinnar hefur að
mestu leyti verið lögð á að skoða kerf-
ið sem slíkt og hvernig það virkar. En
frá hugvísindalegu sjónarhorni er
áherslan frekar að skoða hvaða áhrif
þetta kerfi hefur á manneskjurnar,
samspil kerfisins og manneskjunnar.
Hvernig áttu manneskjurnar þátt í að
skapa þetta kerfi og hvernig verður líf
okkar síðan í samhengi við pening-
ana.“
Deilt um upphaf peninga
Er eitthvað hægt að vita hvernig eða
af hverju peningar urðu til, og hvort
samfélög manna séu yfirhöfuð mögu-
leg án einhverrar gerðar peninga?
„Það eru til mismunandi kenn-
ingar um uppruna peninga sem
vissulega er engan veginn hlaupið að
því að staðfesta eða hrekja. Á undan-
förnum árum hafa margir einmitt
lesið bók mannfræðingsins Davids
Graeber, Debt: the first 5000 years, þar
sem hann mælir mjög eindregið gegn
þeim hugmyndum sem hafa verið út-
breiddar um að peningar hafi orðið
til út frá vöruskiptum og segir engar
fornleifar styðja slíkar kenningar. Í
staðinn heldur hann því fram að pen-
ingar hafi orðið til í þeim tilgangi að
reikna út skuldir þegna við yfirvöld.
En hvernig svo sem peningar urðu
upphaflega til hlýtur að mega teljast
víst að mannleg samfélög séu mögu-
leg án þeirra. Þau voru í það minnsta
til áður en peningar urðu til. Eins og
við þekkjum samfélagið í dag eigum
við þó erfitt með að ímynda okkur
lífið án peninga, en væntanlega gæt-
um við vanist því eins og öðru.“
Að hvaða leyti telur þú að pen-
ingakerfið hafi áhrif á manneskjurn-
ar sem þrífast í því?
„Það er auðvitað gríðarlega langt
og flókið mál hvernig peningakerfið
hefur áhrif á manneskjurnar, það
er flækt saman við líf okkar á svo
marga vegu. Fyrir marga er það auð-
vitað spurning um líf eða dauða. Það
hvort barn elst upp í fátækt eða við
ríkidæmi getur markað framtíðar-
möguleika þess og framvinda lífsins
er eftir því. Peningakerfið hefur líka
áhrif á það hvernig við metum hluti,
gildismat okkar, hvernig sjálfsmynd
okkar mótast og hvernig við upplif-
um heiminn,“ segir Eyja.
Eru þessi áhrif á líf okkar meiri
í dag en áður, til dæmis fyrir tvö
hundruð árum?
„Það dró jú nokkuð úr ójöfnuði
fram eftir tuttugustu öldinni sem
gæti gefið tilefni til að ætla að ein-
hver af þessum áhrifum yrðu minni,
en nú fer ójöfnuður vaxandi aftur.
Í staðinn eru kannski önnur áhrif
af peningakerfinu meiri, líklega
sýslum við flest meira með peninga
í einhverri mynd svona dagsdag-
lega en fólk gerði fyrir tvö hundruð
árum. Og hið opna fjölmiðlaum-
hverfi með sítengingu og stöðugum
fréttum af fjármálamörkuðum gerir
það kannski að verkum að við tengj-
um okkur meira við þetta kerfi. Auk
þess hafa lifnaðarhættir mikið til
breyst, við erum síður líkleg til að
vera sjálfbær og háðari því að kaupa
nauðþurftir fyrir peninga og stunda
stöðugt verslun með vöru og þjón-
ustu. En ég held að við megum samt
ekki ofmeta muninn á okkur í dag
og manneskjum fyrir tvö hundruð
árum.“
Tilvist peninga háð samþykki
En þessi áhrif peninga á líf mann-
eskjunnar eru ekki beint það sem þú
ert að skoða í rannsóknarverkefninu
Veruleiki peninga – hverju ertu að
velta fyrir þér þar?
„Rannsóknarverkefnið fjallar um
verufræði peninga. Ég er að skoða
frumspekilegar undirstöður peninga
en skoða þetta einnig í pólitísku sam-
hengi. Það má segja að ég fáist við
hina stóru heimspekilegu spurningu:
hvað eru peningar? Hvað eru pen-
ingar sem samfélagslegt fyrirbæri?“
segir Eyja.
Og hvað eru peningar?
„Þeirri kenningu hefur helst verið
hampað að peningar séu samþykkis-
háð fyrirbæri, samfélagsleg stofnun
sem byggist á samkomulagi manna.
Þeir eigi sér því sjálfstæða tilvist
óháða einstaklingnum en hvíli samt
sem áður á okkar samkomulagi. Það
hefur svolítið háð þessari kenningu
að þeir sem hafa sett hana fram hafa
verið mjög uppteknir af hugmynda-
fræðilegum grunni peninga án þess
að skoða svo mikið áhrif peninga í
þeim heimi sem við búum í á raun-
verulegt fólk af holdi og blóði. Það
sem ég er að reyna að gera er að
tengja þetta betur saman,“ segir Eyja.
Peningar mæla allt
Í grein eftir þig sem birtist í Ritinu velt-
ir þú fyrir þér notkun á peningum sem
mælieiningu, eða kvarða til að mæla
gildi annarra hluta í heiminum.
„Ég er að skoða hver grunnur-
inn er að því að við fáum peninga-
legt gildi, það er hvernig peningarn-
ir eru notaðir til að mæla gildi. Það
eru ýmsar ráðgátur eða vandkvæði
sem koma upp þar. Notum við þá til
að mæla gildi hlutanna sem við kaup-
um, eða gildi vinnunnar sem fer í að
búa hlutina til – fela hlutirnir þessa
vinnu í sér?“
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is „Eins og við þekkjum
samfélagið í dag
eigum við þó erfitt með að
ímynda okkur lífið án
peninga, en væntanlega
gætum við vanist því
eins og öðru.
Heimspeki peninga
Eyja Margrét Brynjars­
dóttir heimspekingur
rannsakar séreðli peninga.„Ef við hugsum um
metrakerfið, þá er
einn metri alltaf stöðugur.
En gildi einnar krónu er
alltaf að breytast.