Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.11.1996, Blaðsíða 21

Davíð Gíslason, læknir
Atvinnusjúkdómar hjúkrunarfólks
- OFNÆMI -
Atvinnusjúkdómur er sá sjúkdómur kallaður sem
beinlínis er rakinn til atvinnu þess sem sjúkdóminn hefur.
Sem dæmi má nefna heysjúkdóma hjá bændum og mjölsjúk-
dóma hjá bökurum. Með vilja nefni ég hér dæmi um ofnæmis-
sjúkdóma vegna þess að greinin á að fjalla um ofnæmis-
sjúkdóma og eins vegna þess að ofnæmissjúkdómar eru oft
tengdir atvinnu.
Stundum hafa sjúkdómar sömu orsakir og atvinnu-
sjúkdómar án þess að þeir flokkist beinlínis til þeirra. Dæmi
um það eru heysjúkdómar hestamanna sem fá heyofnæmi við
hirðingu hesta sinna þótt sá starfi hafi ekkert með atvinnu
þeirra að gera.
Oft geta ólíkar orsakir leitt til líkra eða nákvæmlega sömu
einkenna. Þannig er erfitt að greina muninn á astma sem
ofnæmi veldur og astma sem annað áreyti veldur. Við þolum
misvel að vinna í miklu ryki vegna þess að rykið ertir slímhúðir
þeirra sem eru viðkvæmir. Með sérstökum prófum má mæla
þessa viðkvæmni. Nærri lætur að 10 % íslendinga séu við-
kvæmir f lungum en lfklega helmingi fleiri viðkvæmir í nefi.
Ofnæmi á þátt í viðkvæmninni hjá tæplega helmingi þessara
einstaklinga.
Heilbrigðisstéttir liafa sérstöðu að því leyti, að oftast vinna
þær í hreinu umhveríi. Því mætti ætla að hjá þeim væru
atvinnusjúkdómar vegna ofnæmis og ertandi efna fátíðir eða
jafnvel óþekktir. Þessu er þó ekki þannig farið. Vinna með lyf
og ýmis kenn'sk efni getur leitt til ofnæmis eða áreytis sem
stundum veldur langvinnum sjúkdómum. Kral’an um sérstakt
hreinlæti og sóttvarnir getur einnig leitt til óþæginda sem í
versta falli orsakar sjúkdóma.
Þurrkur og exem á höndum vegna síendurtekinna þvotta
er líklega algengasta kvörtunin. Margir fá samskonar einkenni
af notkun hanska. Það er oftast vegna ertandi áhrifa af hönsk-
unum, en snertiofnæmi er líka mjög algengt vegna ýmiss konar
aukaefna, sem notuð eru við framleiðslu á þeim.
Glutaraldehyd er dæmi um efni sem er ertandi fyrir slímhúðir
og veldur sviða í augum, nefbjúg og astma (1). Það er notað til
að sótthreinsa kviðsjár, berkjusjár og önnur sambærileg áhöld,
og því eru þeir sem sótthreinsa áhöldin í mestri hættu að fá
einkenni. Formaldehyd er annað efni sem er mjög ertandi fyrir
slímhúðir og getur valdið astma (2). Það myndast við uppgufun
af formalíni, sem meðal annars er notað við varðveislu
vefjasýna. Einkenni af þessum efnum eru ekki óalgeng og það
er ástæða til að umgangast þau með mikilli gætni.
Dæmi um sjaldgæfan atvinnusjúkdóm er astmi hjá
hjúkrunarfræðingi sem vann við að blanda beinsement fyrir
aðgerðir. Einkennin vonj rakin til methyl methacrylate
— plastefnis sem notað er við orthopetískar aðgerðir og getur
gufað upp í litlu magni þegar það er blandað öðrum efnum (3).
Mjög algengt er að fólk telji sig hafa ofnæmi fyrir lyfjum,
en sjaldgæft að hægt sé að sýna fram á raunverulegt ofnæmi
eða finna þær orsakir sem liggja að baki einkennunum. Hér á
landi telja um 14 % fullorðinna að þeir hafi lyfjaofnæmi
(Evrópukönnunin Lungu og Heilsa, óbirtar niðurstöður). En
líklega er raunverulegt lyfjaofnæmi miklu sjaldgæfara og
einkennin sem til lyfjanna eru rakin oft fylgifiskur þeirra
sjúkdóma sem lyfin eiga að verka á.
Þegar talað er um lyfjaofnæmi er venjulega átt við
aukaverkanir á neytendur þeirra. Undantekningar eru þegar
starfsfólk lyfjaverksmiðja fær ofnæmi fyrir þeim lyfjum sem þar
eru framleiddar, og þegar hjúki unarfræðingar fá ofnæmi fyrir
þeim lyfjum sem þeir vinna með. Dæmi um það eru svæsin
útbrot sem fylgdu því að taka til fúkkalyf (4,5). Annað dæmi er
um hjúkrunarfræðing sem fékk astma af að skanunta isoniazið
(6) og þriðja dæmið um hjúkrunarfræðing sem fékk astma af
briskirtilsdufti ætluðu sjúklingi (7). Við þessar aðstæður
myndast ofnæmið við að anda að sér ryki frá lyfjunum.
Á undanförnum tveimur áratugum hafa tveir ofnæmis-
valdar öðrum fremur verið valdir að bráðaofæmi meðal
hjúkrunarfræðinga og mun ég gera þá að sérstöku umræðuefni.
Hér á ég við latex og hægðalyfið semen psylli.
Ofnæmi fyrir latex
Gúnnní hefur íjölþætta eiginleika og er mikið notað innan
heilbrigðiskerfisins. Það er búið til úr lalex, safa trésins Hevea
brasiliensis. Til að gefa því þá eiginleika sem henta hinum
ýmsu gúmmíhlutum er blandað í latex mismunandi efnum;
efnahvötum, rotvarnarefnum og litarefnum. Það eru þessi efni
sem valda snertiofnæmi og exemi, og er prófað fyrir því með
plástraprófum.
I meira en heila öld hafa gúmmíhanskar verið notaðir til
sóttvarna á sjúkrahúsum. Síðustu árin hefur notkun þeirra
aukist geysilega og eiga lifrarbólguveiran og HIV veiran
stærstan þátt í því.
Þótt snertiofnæmi fyrir gúmmíi sé algengt er þó algengara
að hanskar valdi exemi vegna ertandi áhrifa á húðina.
Einkennin koma þá eftir nokkurra daga nolkun, en við
snertiofnæmi geta einkenni komið eftir einn eða fáa daga.
Á síðasta einum og hálfum áratug hefur fjöldi greina verið
skrifaður um bráðaofnæmi fyrir gúmmíhlutum. Hér er um að
ræða ofnæmi fyrir allmörgum prótínsameindum í latex;
ofnæmisvökum (allergenum), sem eru af stærðargráðunni
5-100 kd (kílo-Dalton) (8).
Nokkrar fæðutegundir úr jurtaríkinu bera í sér prótín-
sameindir af sömu gerð og þær sem valda ofnæmi fyrir latex.
Þessar fæðutegundir geta því valdið svipuðum einkennum og
latex hjá þeim sem hafa ofnæmi fyrir því. Hér á landi valda
bananar oftast þessu ofnæmi. Því skyldu menn ætíð hafa
vakandi auga fyrir latexofnæmi hjá þeim sem ekki þola
banana.
Eins og nafnið bráðaofnæmi ber með sér koma einkenni
við latexofnæmi mjög fljótt - oft eftir örfáar mínútur.
Algengustu einkennin eru snertiútbrot með roða og miklum
kláða þar sem gúmmí kemur við húðina. Þetta er kallað
ofsakláði (urticaria). Næst algengust eru bólgur í slímhúð nefs
TÍMARIT IIJÚKRUNARFRÆÐINGA 5. tbl. 72. árg. 1996