Norðurslóð - 27.10.1993, Blaðsíða 2

2 — NORÐURSLÓÐ
NORÐURSLOÐ
Útgefandi:
Rimar hf.
Ritstjórar og ábyrgöarmenn:
Hjörleifur Hjartarson, Laugahlíð, Svarfaðardal
Jóhann Antonsson, Dalvfk
Framkvæmdastjóri:
Sigríður Hafstað, Tjörn. Sími 96-61555
Blaðamennska og tölvuumbrot:
Þröstur Haraldsson, Dalvík
Prentun: Dagsprent hf. Akureyri
Höfum við ein-
hverju að tapa?
Senn líður að því að velflestir landsmenn gangi að kjör-
borðinu og taki þátt í atkvæðagreiðslu um tillögur að
mestu breytingu í stjórnsýslu þessa lands um langan
tíma ef ekki allra tíma. Tillögur sem lagðar hafa verið
fram um breytingar á sveitarfélagamörkum eru mun
róttækari en almennt var búist við að kæmu fram. Ef
hugmyndirnar verða að veruleika þá breytist í raun
eðli sveitarstjórnarstigsins með því að sveitarfélögin
verða það burðug að það kemur eins og af sjálfu sér að
til þeirra flytjast verkefni og ákvörðunarréttur í mál-
efnum sem nú eru hjá ríkisvaldinu og þá gjarnan í
Reykjavík.
Verði sveitarfélögin öflug eins og tillögurnar gera
ráð fyrir mun skapast möguleiki á því að endurskipu-
leggja alla stjórnsýslu landsins innan fárra ára. Ef
verkefni flytjast í ríkari mæli til sveitarfélaganna verð-
ur hægt að minnka umsvif ráðuneyta, fækka þing-
mönnum og ráðherrum og gera jafnframt stjórnsýslu
landsins skilvirkari. Grunnurinn að þessari endur-
skipulagningu er að sveitarfélögin verði öflugri en nú
er og geti tekið að sér á myndugan hátt ný verkefni.
Það er einmitt kosturinn við svo mikla sameiningu sem
tillögurnar sem kosið verður um gera ráð fyrir.
Þó svo mörk sveitarfélaga hafi lítið breyst á undan-
förnum áratugum hefur smæð þeirra rekið þau til sam-
vinnu á ýmsum sviðum. Þessari samvinnu er síðan
stýrt með samstarfsnefndum á hinum ýmsu sviðum
sem kosnar eru af sveitarstjórnum og eru oft á tíðum
yfirsveitarstjórnir í ákveðnum málaflokkum á heilu
landsvæðunum. Slíkar nefndir eða samráðshópar hafa
ekki hlotið viðurkenningu í stjórnsýslu landsins enda
sprottnir af ólíkri þörf hér og þar. Kerfi sem byggist
upp utan við sveitarstjórnarkerfið á þennan hátt er
bæði óskilvirkt og ólýðræðislegt. Fyrirkomulag sem
kæmist á verði tillögurnar samþykktar gerir slíka skip-
an óþarfa.
Þó settar hafi verið fram hugmyndir um fyrirkomu-
lag stjórnunar í hinum nýju sveitarfélögum, verður
það einfaldlega svo að reynslan mun sýna hvað hentar
best. Hér í blaðinu er sagt frá hugmynd sem sett hefur
verið fram fyrir Eyjafjörð. Hér er ekkert annað en
hugmynd á ferðinni eða sýnishorn af því hvernig hægt
verður að hugsa sér framkvæmdina. Síðan verður það
þeirra sem bjóða sig fram til setu í sveitarstjórninni að
koma með hugmyndir fyrir kjósendur og verður þeim
þá veitt brautargengi sem koma með bestu hugmynd-
irnar.
Eins og sagði í upphafí eru tillögurnar sem kosið
verður um rótækar. Auðvitað er það svo að ekki verða
allir sáttir við þær. Meðal mótraka sem heyrast er að
þetta sé svo mikil breyting, menn viti jú hvað þeir hafi
en ekki vel hvað tekur við. Hvað er það sem menn hafa
og hvernig hefur það reynst? Er það ekki mergur
máls? Lengi hafa stjórnmálamenn og þá ekki síður
fólkið í hinu dreifðu byggðum sagt að byggðaröskun sé
eitt alvarlegasta vandamálið sem við sé að glíma. Og
alltaf virðist landsbyggðin fara halloka ef marka má
það sem sagt er. Astæða þess er margþætt en skyldi það
ekki vera tilraunarinnar virði að breyta um og gera
sveitarstjórnarstigið burðugra til að taka á móti verk-
efnum og veita íbúum landsbyggðarinnar betri þjón-
ustu og sjá til hvort ekki verði auðveldara að halda í
fólk þar? Er ekki of mikil áhætta að segja nei við tillög-
unum svo þessi tilraun verði aldrei gerð?
J.A.
%
s
Arni Daníel Júlíusson:
s
A eyðimörkum andans
Plága landsins - bjargvættur þjóðar
að er óhætt að segja að
þeir sem búa á Islandi lifi
nú um stundir fremur erf-
iða tíma. Víðast er pottur
brotinn. Gamlar stoðir landsins
láta undan hver af annarri, bæði
sjávarútvegur og landbúnaður. Bú-
skapurinn telst of afkastamikill en
skilar þó allt of litlu í þjóðarbúið,
hvemig sem það má vera. Sveit-
imar munu brátt ekki hafa annað
gildi en vera hvíldarstaður fyrir
borgarbúa, eða aðdráttarafl fyrir
erlenda ferðamenn (hvort tveggja
gefur reyndar ágætis pening í
kassa bænda og landeigenda).
Skynsemi til trafala
Innreið kapítalismans í íslenskt
þjóðlíf hófst um 1880. Um leið
hófst innreið skynseminnar fyrir
alvöru. Skynsemin hafði verið
reynd áður af Dönum í landbúnaði
hér 1770-1800 með kynbótatil-
raunum á sauðfé o.fl., en ekki
gefist vel. Það eina sem hafðist
upp úr því var að kynbótahrútar
fluttu hingað fjárkláða, sem drap
rollumar, og skynsemishrjáðir
bændur urðu að sjá við kláðanum
með því að veiða meiri fisk. Lengi
vel leit þó svo út að skynsemin
myndi á 20. öld reynast ágætlega
bæði í sjávarútvegi og landbúnaði
- frá 1934 var komið á mjög
skynsamlegu kerfi við dreifingu
landbúnaðarafurða og bæði síldin
og þorskurinn skiluðu drjúgum í
þjóðarbúið bæði fyrir og í kreppu.
Blessað stríðið var heldur ekki
amalegt.
En svo kom að því að skynsem-
in fór aftur að verða til vandræða.
Nú lagðist hún ekki bara á rollum-
ar eins og í kláðanum mikla á
seinni hluta 18. aldar, heldur líka
mannlífið. Framverðir skynsem-
innar voru í þetta sinn innlendir
jarðfræðingar. Sigurður heitinn
Þórarinsson hélt því fram í fyrir-
lestri 1956 að íslenskir bændur
ættu sök á gríðarlegri landeyðingu.
Þjóðin hefði í 1000 ára baráttu við
ís og eld stöðugt verið að taka af
þeim höfuðstól sem náttúran færði
henni í árdaga, við landnám. Þess-
ar fullyrðingar sínar byggði hann
annars vegar á öskulagarannsókn-
um sem sýndu að jarðvegsþykkn-
un hafði aukist mjög um landnám
og hins vegar hugmyndum fræði-
manna um útbreiðslu gróðurlendis
við upphaf Islands byggðar. Talið
var að gróður hefði minnkað úr
65.000 ferkílómetrum við landnám
í 25.000 ferkílómetra nú.
Vafasöm fræði
Einhvemtíma minntist ég á það í
viðtali í Morgunblaðinu að mér
þættu þetta vafasöm fræði. Ekki
hafði ég annað upp úr því en að
nokkrir fokreiðir náttúruvemdar-
menn héðan og þaðan af landinu
hringdu í mig til að koma fyrir mig
vitinu. Það tókst ekki betur en svo
að ég fékk enn meiri efasemdir,
ekki síst eftir að hafa kíkt betur á
rök Sigurðar heitins. Hann heldur
því fram í fyrirlestrinum frá 1956
að 3.000 af 7.000 bændabýlum
landsins hafi fariö í eyði frá því
byggð var útbreiddust á miðöld-
um, öll vegna uppblásturs. Heim-
ild hans var „jarðabók frá 1703“.
Engin slfk er til, en raunar er Jarða-
bók Ama Magnússonar og Páls
Vídalín frá svipuðum tíma, 1702-
1714. Hún er líka eina jarðabókin
sem nákvæmlega greinir frá eyði-
býlum, svo sjálfsagt átti Sigurður
við hana.
í Jarðabók Áma og Páls er
greint frá ótal eyðibýlum, en þau
eiga það sameiginlegt að hafa flest
farið í eyði annaðhvort í harðind-
unum 1685-1703 eða í stórubólu
1707-1709. Leitun er að býlum
sem sagt er að farið hafi í eyði
vegna uppblásturs eða sandfoks.
Uppblásturssagnfræðin á því við
engin söguleg rök að styðjast, enda
sýnir ný gervitunglamynd frá
Landmælingum ríkisins að gróður-
hula landsins er 44.000 ferkíló-
metrar en ekki 20.000 eða 25.000
eins og náttúruvísindamenn okkar,
félagar Sigurðar, hafa viljað halda
fram.
ímyndaðar eyðimerkur
Annar jarðfræðingur hélt inn á
sömu braut í grein í Sögu, tímariti
sagnfræðinga. 1962. Það var Þor-
leifur Einarsson, sem hafði athug-
að frjókomasnið úr Borgarmýri
við Reykjavík, og séð að búskapur
hafði verið í grenndinni frá 900-
1400. Jarðabók Áma og Páls getur
um að býlið Oddageirsstaðir á
þessum slóðum hafi farið í eyði
fyrir löngu vegna uppblásturs. Ut
frá þessu ályktaði Þorleifur að
hundruð býla um allt land hefðu
farið í eyði. Oddageirsstaðir þessir
eru raunar næreina býlið sem vitað
er urn að farið hefur í eyði vegna
uppblásturs í nágrenni Reykjavík-
ur, sem þó er ekki ýkja gróðursælt
eins og flestir vita.
Þessar ímynduðu eyðimerkur
jarðfræðinganna hafa síðan vaxið í
ímyndun þjóðarinnar. Þær eru
orðnar að eyðimörkum andans.
Hið svokallaða stríð þjóðarinn-
ar gegn landinu og gróðurlendi
þess hefur orðið að sagnfræðilegri
klisju, sem er svo oft endurtekin og
þulin að hún er orðin samgróin
undirmeðvitund þjóðarinnar.
Blessun fremstu náttúruvísinda-
rnanna (sem vel geta verið ágætis
náttúruvísindamenn, þótt þeir séu
ómögulegir sagnfræðingar) lands-
ins, þ.e. boðbera skynseminnar,
hefur tryggt heilagleika boðskap-
arins. Síðan hafa heildsalar úr
Reykjavík sem langar til að ná aft-
ur markaði fyrir niðursoðna mjólk
sem þeir töpuðu 1934, þegar ís-
lenskir smábændur fengu mögu-
leika til mjólkursölu í bæjum, not-
að þessi rök til styrktar eigin máls-
tað. Þeir byggja í áróðri sínum á
þeirri „staðreynd" að íslenskur
landbúnaður sé óhagkvæmur og
þar að auki skaðvænlegur um-
hverfinu, og hvað er verra nú til
dags en að vera umhverfisspillir,
nema þá ef vera skyldi óhag-
kvæmur? Þannig nýta þeir sér upp-
blásturssagnfræði náttúruvísinda-
manna, sem sagnfræðingar hafa
ekki mótmælt þar til nú, og telja
fólki trú um að nánast allur land-
búnaður sé glæpur gegn íslenskri
náttúru.
Uppblásturinn
blásinn upp
Islenskar sveitir hafa verið nýttar
til landbúnaðar í rúm 1000 ár og
engin þeirra hefur blásið upp,
nema sveitin í grennd við Heklu.
Uppblástur er á láglendi bundinn
við hið eldvirka belti, aðallega í
Þingeyjarsýslu og Rangárvalla-
sýslu. Nokkrar sveitir hafa farið í
eyði sökum eldgosa og jökul-
hlaupa, eða þá vaxandi jökla, en
ekki er hægt að saka uppblásturinn
um það. Uppblástur á hálendi hef-
ur verið mjög blásinn upp. Mörg
þúsund ferkílómetrar hafa þar
blásið upp í hugum náttúruvísinda-
rnanna á meðan gróðurinn sat kyrr
og beið þess að verða myndaður af
gervihnöttum, svo hægt væri að
sýna fram á að hann væri til.
Islendingar ættu að snúa sér að
því að nýta sveitir sínar, njóta
þeirra og komast í sátt við þær.
ítalskur maður sem ég talaði við
nýlega furðaði sig á því af hverju
Islendingar framleiddu ekki og
seldu sauðaosta. Þeir væru í háu
verði á Italíu og aldrei fengist nög
af þeim, en Islendingar ættu nóg af
sauðfé. ítalir drekka rauðvín með
svona ostum. Franskur sauðaostur,
Rochefort, er eitthvert mesta sæl-
gæti sem til er, ekki síst með góðu
rauðvíni. En hann er fokdýr. Fram-
leiðsla á sauðaosti yrði kannski
helst hægt að stunda fyrir lúxus-
markaði í litlu magni, því sjálfsagt
er dýrt að framleiða svona ost.
Aðalatriði er kannski ekki að
finna upp á arðbærum greinum
fyrir landbúnaðinn, heldur að
hafna þeirri rökfræði sem beygir
allt undir lögmál peninganna.
Gangist menn undir hana þýðir
það öruggan dauða sveitanna.
Með kveðju
Kaupmannahöfn 9. októher
Árni Daníel Júlíusson
(Millifyrirsagnireru blaðsins)