Litli Bergþór - 01.07.2016, Blaðsíða 39

Litli-Bergþór 39
Af blöðum Jóns Karlssonar
í Gýgjarhólskoti
Fundarstjóri, góðir áheyrendur.
Nú á dögum fjárleysis í Biskupstungum er ástæða til
að rifja upp sögur af fjallferðum og hugleiðingar um
afréttinn….
Þegar mjöllin þoka fer,
þýðir völl úr skorðum,
upp um fjöll ég uni mér
eins og tröllin forðum.
Ef við reynum að gera okkur grein fyrir hvert stefnir
um gróðurfar og nýtingu afréttarins er eðlilegt að
skyggnast í fortíðina eftir því sem auðið er, því að
framtíðin er alltaf svo feiknarlega óráðin.
Heimildir eru nú mjög takmarkaðar langt aftan úr
öldum. Landnámabók segir frá fyrstu kappreiðum,
sem sögur fara af á Íslandi, en þær fóru fram á
norðanverðum Kili og má því ætla að þar hafi verið
sléttir melar þegar sú saga var samin, eins og er enn á
okkar dögum.
Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín, sem
samin er fyrir nær 300 árum, segir frá skógarnytjum,
sem kirkjurnar áttu í afréttinum hér sunnan við Bláfell
og eru þá sagðar löngu eyddar og komnar í sand. Og
má segja það sama um þau svæði enn í dag þó nokkrar
birkileifar finnast þar enn á þónokkrum stöðum.
Þar er líka getið um Tungusel eða Gamlasel, sem er
skammt fyrir ofan Gullfoss, og smá tilraunir sem þar
hafi verið gerðar til búsetu, en er sagt óbyggilegt með
öllu sökum gróðurleysis.
Þá er og í þeirri bók getið um að sagnir hafi verið
um menjar eftir byggð inn með Bláfelli, „en ekki
stendur það á föstum fótum“ segir þar.
Þá er og í Jarðabókinni getið um að kirkjurnar í
sveitinni eigi afrétt fyrir norðan Hvítárvatn, en hefur
ekki verið notaður þá í manna minnum. Sjálfsagt hefur
fé oftast verið fátt á þessum öldum þegar harðindin
voru á góðri leið með að útrýma þjóðinni, einnig
hefur sjálfsagt verið gróðurlítið upp á hálendinu mörg
sumur, því allt niður í Svartárbotna og Gránunes eru
óyggjandi minjar um langvarandi sífrera, svokallaðar
rústir, það er að segja að klaki hefur ekki farið úr jörð
í mörg sumur samfleytt.
Svo er það fyrir rúmlega einni öld, að Tungnamenn
fara að reka fé innyfir Hvítá. Þá hafði hreppurinn
eignast þennan afrétt og bændur verið að reyna að
fjölga sauðfé. Þá voru komin skárri áhöld til heyöfl-
unar og markaður fyrir sauði, sem Englendingar
keyptu og fluttu lifandi með skipum heim til sín.
Ekki eru til miklar heimildir um gróður fyrir
innan Hvítá á þessum tíma, þó vitum við að allmikið
gróðurlendi var í Tangaveri við Hvítá fram yfir
aldamót og mun hafa náð saman við Svartártorfur
meðfram Hvítárvatni. Einnig er getið um mikla hvönn
meðfram Tjarná.
Til er ritgerð eftir Sigurð Pálsson í Haukadal, samin
skömmu áður en farið var að reka fé innyfir Hvítá.
Þegar unirrituð tók viðtal við þau Gýgjarhólskotshjón, Jón og Ragnhildi, fyrir Litla-Bergþór árið 2005,
fékk ég tækifæri til að lesa kveðskap Jóns og tækifærisræður, sem Ragnhildur hafði haldið saman.
Varð úr að ég tók kassann með heim og skrifaði upp það sem á blöðunum stóð, þar á meðal eftirfarandi
erindi, sem flutt var á einhverri samkomu á fjárleysisárunum 2004-2006. Nú, þegar mikið er rætt um
beitarþol og gróðurfar á Biskupstungnaafrétti, er gaman að rifja upp hvað einn ötulasti uppgræðslumaður
sveitarinnar hafði um málið að segja fyrir 10 árum, en hann lést í mars á þessu ári. Gefum Jóni orðið:
Jón Karlsson.