Litli Bergþór - 01.12.2013, Blaðsíða 28
28 Litli-Bergþór
Jón Gissurarson var stór og sterkur, hagmæltur og
þar að auki dverghagur. Innan við þrítugt varð hann
fyrir þeirri ógæfu að missa sjónina á báðum augum og
síðar vann hann þau afrek að róa á vertíðum, bæði af
Álftanesi og frá Þorlákshöfn. En það sem lengst mun
halda nafni hans á lofti eru körfurnar sem hann reið úr
tágum af svo miklum hagleik að sagt var að þær héldu
vatni.
Jón Gissurarson er einn hinna löngu gleymdu
alþýðumanna á öldinni sem leið. Saga hans er sérstæð
vegna þess að hún lýsir stöðu fatlaðs manns í hinu
grimma og miskunnarlausa íslenzka samfélagi 19.
aldar. Sú grimmd lýsti sér umfram allt í því hvernig
farið var með tökubörn, niðursetninga, uppflosnað
fólk, svo og þá sem ekki gátu unnið fyrir sér vegna
fötlunar. Það er nærtækt að segja að fátækt hafi verið
undirrótin; fátækt gerir fólk grimmt. En það er ekki
einhlýt skýring og verður að kenna aldarandanum
um sumt af því sem nú þykir óhæfa, jafnvel glæpur.
Stundum voru það hinir betur stæðu sem tóku að sér
sveitarlimi eða niðursetninga og níddust á þeim. Þetta
illa stadda fólk; fatlaðir þar á meðal, hafði í rauninni
stöðu vinnudýra og þar að auki voru mýmörg dæmi
um að þrátt fyrir þrældóm væri því einungis séð fyrir
lágmarks næringu. Margir liðu beinlínis sult.
Jón Gissurarson er aðeins einn af mörgum úr
þessum ógæfusama hópi. Skúli Helgason fræðimaður
frá Svínavatni hefur skráð sögu hans og er handritið
sú heimild sem hér er stuðzt við. En ástæða þess að
Skúli hefur lagt sig eftir því að rekja ævi og æviraunir
Jóns er sú að maðurinn missti sjónina á bezta aldri, en
einnig hitt að hann var gæddur óvenjulegum hagleik,
ágætu líkamlegu atgervi, hagmælsku og góðri greind.
En það er til marks um hugsunarháttinn, græðgina
og grimmdina, að til þess að nýta blindingjann sem
vinnukraft eftir að hann var kominn „á sveitina“, var
hann sendur í verið og látinn róa á vertíðum.
Í upphafi ritgerðar sinnar um Jón Gissurarson
segir Skúli Helgason að Jón hafi verið mikill að
vallarsýn, „búinn miklu líkamlegu atgervi, trúlega
skapmikill, vafalaust miklum hæfileikum gæddur til
líkama og sálar. En það sannaðist á honum að snemma
byrja mannamein og sitt hvað er gæfa og gervileiki.
Barnungur missti hann móður sína; var hennar eina
barn. Faðir hans giftist þá á sama ári annarri konu og
fleiri börn fæddust. Ætla má að stjúpmóðurhöndin hafi
ekki ávalt verið hlý og notaleg hinum bráðþroska og
máski nokkuð óstýriláta uppeldissyni.“
Jón Gissurarson fæddist 14. nóvember 1829 í
Laugarási í Biskupstungum. Foreldrar hans voru
Sigríður Egilsdóttir og Gissur Gunnarsson, þá bæði
talin vinnuhjú í Laugarási. Gissur, fæddur 1803, var
frá Felli í Biskupstungum. Þar bjó Gunnar faðir hans,
sagður blindur á manntalinu 1816. Sigríður móðir
Jóns var frá Skriðufelli í Eystrihrepp.
Gissur hóf búskap með barnsmóður sinni á Galtalæk
í Biskupstungum, en sá búskapur stóð stutt og frá
Galtalæk fluttust þau að Brú í Stokkseyrarhreppi. Þar
dó Sigríður í janúarmánuði 1835, aðeins 33 ára, en Jón
sonur þeirra hefur þá verið á sjötta árinu. Vorið eftir
kom ráðskona á heimilið: Guðbjörg Loftsdóttir frá
Reykjavöllum í Flóa og virðast fljótt hafa tekizt ástir
með henni og Gissuri, því hann kvæntist Guðbjörgu
haustið eftir. Frá Brú fluttust þau að Byggðarhorni og
þar dó Gissur 1870. Þau höfðu þá eignast nokkur börn
og eiga fjölda afkomenda.
Jón Gissurarson þótti efnilegur unglingur en nokk-
uð ódæll og ekki voru miklir kærleikar með honum og
fósturmóður hans. Við fermingu fær hann svohljóðandi
einkunn hjá Hraungerðisklerki varðandi kunnnáttu
og hegðun: „Hvorttveggja ábótavant.“ Sú einkunn
kemur illa heim og saman við vitnisburð manna sem
þekktu hann síðar meir og töldu hann vel greindan,
hagmæltan, og búinn mörgum góðum hæfileikum „til
munns og handa“ eins og sagt var. Af því má ráða að
nokkur vanræksla hafi átt sér stað í uppeldinu.
Jón er talinn heimilismaður í Byggðarhorni til
18 ára aldurs; þá er hann sagður burtfluttur „suður“
að Bárhaugseyri á Álftanesi. Næstu þrjú árin er
hann vinnumaður þar og stundar sjóróðra á haust-
og vetrarvertíðum. Enn verða þáttaskil; Jón flytur
vorið 1851 austur yfir Fjall að nýju, í þetta sinn að
Gröf í Ytrihrepp. Eftir vinnumennsku þar í ár flutti
hann með ungum hjónum sem tóku sig upp frá
Laugum í Ytrihrepp og settust að á Torfastöðum í
Biskupstungum. Enn bættist ár við vinnumennskuferil
Jóns og önnur tvö í Hrosshaga, næsta bæ sunnan við
Torfastaði. Jafnframt var hann gerður út til sjóróðra á
vetrarvertíðum syðra.
Í einni af ferðum sínum í verið varð honum á
að hrasa við búðarborðið í Eyrarbakkaverzlun.
Einhvern smávarning keypti hann þar en skorti að
sögn 55 skildinga til þess að eiga fyrir því sem hann
hugðist kaupa. Brá hann þá á það óheillaráð að búa
til 55 skildinga ávísun og skrifaði undir hana nafn
Guðmundar bónda á Torfastöðum, sem hann taldi að
skuldaði sér eitthvað ámóta. En ávísunin var tekin
góð og gild og Jón fékk sinn varning. Guðmundur á
Torfastöðum kannaðist hinsvegar ekki við þessa úttekt
og neitaði að greiða hana. Guðmundur Thorgrímsson
Eyrarbakkakaupðmaður skrifaði þá sýslumanni og
krafðist innheimtu hjá þessum manni.
Harmsaga Jóns blinda
Gísli Sigurðsson tók saman eftir handriti Skúla Helgasonar