Helgarpósturinn - 05.06.1981, Blaðsíða 12

12-
Föstudagur 5. júní 1981
Jafnvel kaldlyndustu biótöff-
arar hafa tæplega komist hjá þvi
aö nieyrna örlitiö hiö innra viö aö
horfa á kvikmyndina um Fila-
manninn sem Regnboginn hefur
sýnt aö undanförnu og lengur en
flestar aðrar myndir. Langt er
siðan vestræn kvikmyndagerö
hcfur getið af sér mynd sem er
jafn heii i mannúöarstefnu sinni
og áhrifarik i hófstiiiingu sinni.
Synd væri hins vegar að segja aö
viðfangsefni hennar biöi beiniinis
hófstillingu heim.
Ekki er óalgengt, sist af öilu nú
á dögum þegar hraöfleygir
myndamiöiar geta ráðið ferö
mannlifs að verulegu leyti, að
fólk veröi frægt af fegurö sinni.
Sjaldan i mannkynssögunni hefur
útlitiö, yfirborö manneskjunnar,
skipt jafn miklu máli og nú. En
sjaldgæfara er aö fólk veröi frægt
af Ijótleika sinum. Þó er þaö auö-
vitaö til i dæminu. Filamaöurinn,
réttu nafni Joseph Carey Merr-
ick, fæddur 5. ágúst 1862, dáinn
11. april 1890, varð frægur, bæöi á
sinni tiö og æ siðan, fyrir þaö hve
hann var Ijótur. Hann var aftur-
kreistingur, viðundur, afstyrmi.
Hann var þaö sem á ensku er
kallaö „freak”.
Ævi Joseph Merricks varð
ineðan hann lifði Engiendingum,
yfirstétt sem almúga, forvitnis-
efni. Eftir lát hans varö hann
fræöi- og visindamönnum mikil-
vægt rannsóknarefni. Nú hin
siöari ár hefur áhugi almenn-
Kirkjulfkan sem Merrick bjó til
úr pappa og gaf leikkonunni
frægu Madge Kendall.
Þannig leit Joseph Merrick út þegar hann innritaöist á Lundúnaspitalann 1886. Ljósmyndari spitalans
tók þá þessar myndir.
holds undan efri vörinni sem fyrst
varð áberandi og tók er timar liöu
á sig mynd sem einna helst liktist
rana fils.
Foreldrar hans fluttust i annan
bæjarhluta og Mary Jane eignað-
ist tvö önnur börn, bæði til guðs
lukku fullkomlega eðlileg. En
Joseph varð æ afmyndaðri og
varð að auki haltur fyrir lifstiö á
öðrum fæti vegna óhapps. Samt
var hann sendur i skóla dag
hvern, en lifið varð honum æ
óbærilegra vegna áreitni og at-
hygli umhverfisins. Og óham-
ingjan hélt öðru sinni innreið sina
á heimili Merrickfjölskyldunnar
er yngri bróðir Josephs, William
Arthur, veiktist af skarlatssótt og
lést. Mary Jane var svo yfir-
komin af sorg að hún gat ekki
skrifað nafnið sitt á dánarvott-
orðið, heldur aðeins gert kross.
Eftir þetta áfall fór þrek Mary
Jane þverrandi. Hún sá um litla
vefnaöarvörubuð þeirra hjóna, og
þurfti að annast uppeldi stórlega
Merrick nokkru siöar i
sunnudagsfötunum sinum.
r
Ljótasti maður heims
— eða sá fallegasti?
ings viöá um lönd vaknaö á ný á
hlutskipti þessa sérkennilega
manns. Leikrit Bernard Pomen-
ance, The Elephant Man sló i
gegn, t.d. i London og New York
(þar sem rokkfríkiö David Bowie
fór m.a. meö titilhlutverkiö), en
þaö var þó varla fyrr en hin af-
buröagóöa kvikmynd David
Lynch kom fram i fyrra aö Fila-
maöurinn varö aftur á hvers
manns vörum. Sama ár kom út i
Englandi ný ævisaga Merricks,
The True Story of the Elephant
Man, eftir Michae) Howell og
Peter Ford og hefur hún veriö
endurprentuö mörguin sinnum
siöan. Leikrit Pomenance er stil-
færö, dramatisk túlkun á ævi
Filamannsins. Kvikmynd Lynch
er hins vegar furöu trú jieim
strjálu staöreyndum sem fyrir
liggja og þeir Howell og Ford
grófu upp meö ærinni fyrirhöfn. t
þessari frásögn af Filamanninum
er stuöst við bók þeirra.
Fæddur inn i „f reak-show"
Viktoriutiminn var timi mór-
alsks tviskinnungs i stéttskiptu
þjóðfélagi Bretlands. Undir yfir-
borði siöavendni leyndist bæði
grimmd og dýrkun hins afbrigði-
lega og úrkynjaða. Þegar Joseph
Carey Merrick óx úr grasi i Leic-
ester og breyttist smátt og smátt
úr ofurvenjulegum dreng i
óhugnanlegt viöundur voru örlög
hans ráðin. Hann hlaut að verða
aðalstjarnan i þjóðfélagslegu
„freak-showi” þeirra tima.
Hann var sonur pakkhús-
manns, Joseph Rockley Merrick
og Mary Jane, konu hans. Þau
höfðu gengið i hjónaband nokkr-
um mánúöum áður en hann fædd-
ist. Foreldrar hans voru bæöi af
landbúnaðarverkafólki. Móðirin
hafði verið þjónustustúlka er hún
hitti barnsföður sinn, og þau
stofnuðu bú i einu af fátækra-
hverfum Leicester, sem þá þand-
ist út i kjölfar iðnvæðingarinnar
meö litriku mannlifi auöugra og
snauðra. Helsta skemmtan
alþýðunnar, sem ella vann
myrkranna á milli og bjó viö
knappan kost, voru farand-
sýningar og -markaðir. Og það
var á einni slikri markaöshátið
sem sá atburður á að hafa gerst
er Joseph Merrick taldi sér trú
um að ráðið hefði örlögum sinum.
Einn sýningargripanna, risavax-
inn fill á aö hafa slitiö sig lausan
og Mary Jane, barnshafandi átt
fótum sinum fjör að launa, en
orðið fyrir hnjaski og taugaáfalli.
Hvort eitthvað þessu likt geröist i
raun og veru kemst aldrei út úr
hring getgátna, en hitt er ljóst að
slikur atburður varð ekki örlaga-
valdur Merricks i móðurkviði
(sjá ramma).
Mary Jane var trúuð stúlka og
gaf hinum unga sveini sinum nafn
föður sins, Joseph, og Carey eftir
frægum prédikara, William
Carey.Joseph Carey fæddist sem
fullkomlega eðlilegur drengur,
eftir þvi sem næst verður komist,
en á öðru aldursári fóru að koma
fram merki um þá hryllilegu af-
myndun sem átti eftir að gera
hann að mannlegu skrimsli og
gleði foreldranna ungu breyttist i
sorg og skelfingu.
Fílamaöurinn flosnar upp
Það var geysilegur ofvöxtur
fatlaös sonar og unga dóttur. Hún
lést 1873, þá 36 ára. Joseph var þá
tæplega 11 ára gamall.
Alla ævi varðveitti Filamaður-
inn minninguna um móður sina á
allra helgasta staðnum i hugskoti
sinu og skildi mynd hennar aldrei
viö sig. Minning móðurinnar varð
honum andlegt haldreipi gegnum
allar þrengingarnar sem nú fóru i
hönd. Einlægt talaði hann klökkur
um mildi hennar og umhyggju
(sem var trúlega rétt), og mærði
fegurð hennar (sem var trúlega
rangt).
Nú breyttust hagir Josephs.
Faðir hans leysti fyrst upp heim-
ilið, en giftist siöan aftur og Jos-
eph eignaðist stjúpmóður. Sú
virðist hafa verið dæmigerð
,,vond stjúpa”, eins og þær gerast
verstar i ævintýrum. Joseph hætti
i skóla 12 ára og var settur i að
reyna að vinna fyrir mat sinum.
Fyrst fékk hann vinnu i vindla-
verksmiðju, en þegar hægri
handleggur hans varð sifellt af-
myndaðri og þyngri gat hann ekki
vafiö vindla lengur. Þá reyndi
hann að selja vefnaðarvörur.
Hann haltraöi um göturnar með
hersingu krakka og fullorðinna á
eftir sér og þegar hann kom i
heimahús var ofvöxturinn við efri
vörina orðinn svo mikill að hann
gat trauðla gert sig skiljanlegan.
Sölumennska hans rann þvi fljótt
út i sandinn.
Faðir hans gafst upp. Hann
þvoði hendur sinar af þvi óláns-
sama afstyrmi sem var sonur
hans. Það var góðhjartaður
föðurbróðir Joseph sem tók hann
upp af götunni og bauð honum að
vera hjá sér og konu sinni um
sinn. En stuttu seinna, þegar
hann var aðeins sautján ára sá
Joseph fram á að hann myndi
aldrei geta unnið fyrir sér, a.m.k.
ekki á þessum stað. Hann leitaði á
náðir bæjarstjórnarinnar, sagði
sig til sveitar.
Vörn snúiö í sókn
Joseph var tekinn um áramót
1879—80 til vistunar i þurfa-
mannastofnun Leicester, sóða-
legum og nöturlegum stað, þar
eftir Arna Þórarinsson
Hvað gekk að Joseph Merrick?
,,Ég sá fyrst dagsins ljós 5.
ágúst 1860. Ég fæddist i Lee
Street, Wharf Steet, Leicester.
Sú afniyndun sem ég nú hef hér
til sýnis stafar af þvi að móðir
min varð hrædd við fil. Móðir
min var á gangi á götunni þegar
halarófa af dýrum fór hjá, það
var hræðilegur troðningur fólks
sem vildi sjá þau, og til allrar
óhamingju var henni ýtt fyrir
fætur filsins, sem gerði hana af-
ar skelfda, þetta gerðist á með-
an hún gekk með mig og varð
orsök afmyndunar minnar”.
Þannig hefst sjálfsævisaga
Joseph Merricks sem var útbýtt
til gesta á viðundrasýningu Tom
Normans. Sú hjátrú cr alkunn
viða um lönd að verði barnshaf-
andi kona fyrir tilteknu hnjaski
á meðgöngutima þá komi það
fram með einum eða öðrum
hætti á barninu. En hlutskipti
Merricks á ekki rætur að rekja
tii þessa. Ekki heldur til þess
sjúkdóms sem kaliaður er
elephantiasis eða fílaveiki, eins
og er útbreiddur misskilningur.
Núna er talið fullvíst að Joseph
Merrick hafi þjáðst af þvi sem
kallað er „neurofibromatosis”
eða „veiki von Recklinghaus-
ens”, kennd við Frederich-von
Recklinghausen, frægan þýskan
sjúkdómafræðing.
Þcir sem hafa þennan sjúk-
dóm fá uin likamann æxli kölluð
neurofibroma, sem verða til við
mikinn vöxt tauga- og trefja-
vcfja. Útbreiðsla og fjöldi þess-
Bein Joseph Merrick eru enn
varöveittá Lundúnaspitala.
ara æxla er breytilegur. i vcrstu
tilfellum grefur þessi æxlagróð-
ur um sig i húðinni mcð þeim
hætti að hún þykknar og veröur
aö miklum húðfellingum. Al-
gengast er að þetta gerist i holdi
á enni, kinnum, augnalokum og
aftan á háisinum. Það var ckki
fyrr en á fyrri hluta þessarar
aldar að tnenn komust að þvi að
þessi sjúkdómur getur einnig
breytt beinahyggingu.
Sjúkdómurinn getur komið
upp nánast hvar sem er i likam-
anum, en i langflestum tilvikum
er hann litt áberandi, kannski
örfáar bólur eða örður. En hann
getur verið hættulegur, og
sjúklingar geta orðið flogaveik-
ir og andlega fatlaðir. Um
helmingur allra þekktra tilfeila
er arfgengur.
Enn i dag vita menn litið um
eöli þessa sjúkdóms. Joseph
Carey Merrick er trúiega sá
maður sem verst hefur orðið úti
af hans völdum. Og enn i dag er
hann ólæknanlegur. Veikist
maöur af þéssum sjúkdómi geta
læknar ekkert gert fyrir hann,
— nema það sem Frcderick
Treves gerði fyrir Joseph
Merrick: Linaö þjáningar með
mannúðlegri aðhlvnningu.