Helgarpósturinn - 27.03.1986, Blaðsíða 24

MYNDLIST
Einlœgni og afturhvarf aö Kjarvalsstöðum
eftir Guðberg Bergsson
Tvær athyglisverðar sýningar eru nú að
Kjarvalsstöðum, sýning Valtýs Péturssonar
og Katrínar H. Ágústsdóttur, tvær ólíkar sýn-
ingar, hvað aðferðir varðar, en engu að síður
dæmigerðar fyrir ríkan þátt í stórum hluta
tíðarandans. Og sá þáttur mun eflaust gildna
hér á landi í listum og lífsviðhorfi manna
þegar fram líða stundir, þegar streitan líður
úr huga landsmanna um leið og verðbólgan.
Því það verður að segja það eins og það er,
að ýmislegt í uppreisn ungs fólks síðustu ára-
tugina, bæði í listum (einkum í ljóðagerð-
inni) og framkomu (einkum í skemmtiiðnað-
inum) var engin raunveruleg uppreisn og því
síður byltingarkennt ástand, heldur hrein-
lega beinlínis afleiðing villukenndrar streitu.
Svo vert væri að fjalla um streituáhrif í ís-
lenskum listum, lífsstíl og lífsviðhorfi, en hér
ætla ég að fjalla um slökunarstefnu málar-
anna tveggja sem nú sýna að Kjarvalsstöð-
um.
Bæði Valtýr og Katrín fjalla að miklu leyti
í verkum sínum um höfuðborgina, hvort
með sínum hætti. Katrín er inni í borginni en
Valtýr við sjávarsíðuna, einkum við þá höfn
sem var veruleiki í sjálfum sér: iðandi og
þarfur, lífsnauðsynlegur, en er núna orðinn
að minningu, hugarburði þeim sem Valtýr
málar. I hugarburðinum hefur Valtýr verið
trúr stefnu sinni frá upphafi. Jafnvel þótt
hann hverfi frá hreinni abstraktlist, sem er al-
gerlega huglæg, að hlutunum í veruleikan-
um, þá málar hann huglæga þætti þeirra og
oft aðeins minninguna. Það rennir stoðum
undir, að maður hverfi aldrei frá eðli sínu,
þótt okkur virðist hann gera það. Títt er að
verk séu unnin eins og af sjónhverfingarlist
(það er algengt í listum) og sjónhverfingin
villir fyrir manni um stund, uns maður hefur
rýnt í gegnum hana og komist að hinum
óhaggandi kjarna eðlisins handan hennar.
Valtýr er, þar af leiðandi, alltaf abstrakt í eðli
sínu, þótt hann reyni að koma til móts við
raunveruleikann, eins og hann birtist. En
veruleikinn er óvinur hans, óvinur sem heill-
ar og hann langar innst inni til að líkjast og
ganga honum á hönd. í lokin láta flestir und-
an ævilöngum óvini sínum, en faðmlagið
vekur aldrei alsælu, vegna þess að í andrá
þess breytir óvinurinn um form. Og sá sem
ætlaði að sættast við óvin sinn í lokin verður
:í sættinni versti óvinur sjálfs sín. Á þessu
stigi er Valtýr Pétursson, einhverju alathygl-
isverðasta stiginu á listferli sínum. Á bak við
þrákelknislegt andóf hans hefur leynst
ástríðufull þrá eftir að fá að taka þátt í að-
gerðum þess sem hann hefur hatað mest.
Eftir sýningu hans að dæma hefur hann
unnið einslags andlegt úrval úr verkum
hinna ýmsu íslensku málara sem máluðu
hús, báta og sjó. Við sjáum þá í gegnum verk
Valtýs: alla. Frá Gunnlaugi Scheving, gegn-
um Snorra og yfir hvelfast ský í anda Nínu.
En allt er þetta engu að síður Valtýr — í aftur-
hvarfinu til hinna kæru hluta, hinna kæru
vina, í leitinni að hinum eilífu íslensku gild-
um: leitinni að húsunum sem bera einkenni
handarinnar sem smíðar, leitinni að hafinu
sem hönd náttúrunnar skapar, leitinni að
fjöllunum sem dularfull prkan undir okkur
hefur skapað.
Katrín er aftur á móti ekki klofin. Hún er
einlæg og heil í afturhvarfi sínu til hinna
kæru húsa við þekktar götur. Það er eins og
hún hafði ekki mikinn áhuga á húsunum
sjálfum, þau eru kannski of stór fyrir hana
eða hún fær aldrei inngöngu í þau. En hliðin
að húsunum eru henni kær, það sem opnar
manni leið inn í þau opnu svæði sem maður-
inn smíðar sjálfum sér, til að fela sig og verja
sig gegn ágangi náttúrunnar og annarra
manna. Dyr milli húsa eru svo einlægar og
kærar að þær eru sjálfum sér nógar og gætu
verið án hússins sjálfs. í verkum Katrínar fær
„inngangurinn" sjálfstætt gildi. Samt er hún
ekki að berja að dyrum og að biðjast inn-
göngu. Hún hefur vatnslitinn að miklu leyti
á valdi sínu. Það sannast ekki aðeins á blóm-
unum sem gægjast fram úr skoti, í allri þeirri
fjölbreytni blæbrigða sem vatnsliturinn er
fær um að skapa, heldur líka í yfirgripsmeiri
landslagsmyndum.
Og Katrín er líka fær um að finna eðli
vatnslitarins í steypunni, eins og í myndinni
Safnið. Þar eru veggir litað vatn sem hefur
harðnað á fleti. Við finnum traustleika
storknunarinnar í viðkvæmni litarins. Og
hið marglaga hús á bak við er skemmtileg
mannleg flétta kringum beina veggi Safnsins
sem varðveitir hinn lifandi dauða.
KVIKMYNDIR
Innantóm glansmynd
eftir Ólaf Angantýsson
Laugarásbíó: Out of Africa (Jörd í Afríku).
★★
Bandarísk. Árgerd 1985.
Framleidandi/leikstjórn: Sydney Pollack.
Handrit: Kurt Luedke.
Tónlist: John Barry.
Adalhlutverk: Meryl Streep, Robert Redford,
Klaus Maria Brandauer o.fl. o.fl. o.fl. o.fl.
Sjö óskarsverdlaun þykja gód uppskera,
en því er nú einu sinni svo fariö med þá
annars ágœtu nafnbót, aö hún segir ekki allt
um ágœti viökomandi kvikmyndar, því
smekkur manna er misjafn, og aö auki eru
ekki allir sáttir um ágœti starfshátta
háttvirtrar dómnefndar téöra verölauna. . .
a.m.k. ekki nú í ár.
Out of Africa er býsna stórbrotin kvik-
mynd. Sviðsetningin og öll ytri umgerð
hennar er með ágætum, kvikmyndatakan
stórkostleg, leikur góður, tónlistin býsna
mikilúðleg... og svo mætti lengi telja. Engu
að síður hefur maður það á tilfinningunni all-
an tímann, að eitthvað muni á vanta. Yfir
dúkinn málar Pollack upp stórbrotnar mynd-
ir af mikilúðlegri náttúru Kenya, þar spranga
um stjórstjörnur á borð við Redford, Streep
og Brandauer, sem að auki (eins og þeirra er
reyndar von og vísa) fara á kostum í hlut-
verkum sínum... en síðan gengur maður út
úr myrkvuðum salnum, hálfruglaður eftir
alla ljósadýrðina og veltir aulalega vöngum.
Hvað átti sér þarna stað? Af hverju hreifst ég
ekki með?. . . Og svo veltir maður vöngum,
enn um stund. . . og enn, þegar maður heyrir
í morgunútvarpinu fréttirnar af óskarsstytt-
unum sjö. Og þvínæst sest maður við ritvél-
ina, ypptir öxlum og bætir tveimur stjörnum
í hnappagat Sydneys og þykir nóg um, enda
maðurinn vel að þeim kominn, eftir ekki
færri en 31 óskarsverðlaunaútnefningu fyr-
ir þær 13 kvikmyndir er hann hefur látið frá
sér fara um dagana.
En hvað er það þá sem á vantar í Out of
Africal Jú, kvikmyndin er einfaldlega býsna
ósanngjörn gagnvart Karen Blixen. Þessi
stórbrotni persónuleiki nýtur einfaldlega
ekki sannmælis í því glansmyndaformi sem
Pollack hefur valið sem umgjörð frásagnar
sinnar. Það eru m.ö.o. ekki leiftur úr lífs-
hlaupi Blixen, sem brugðið er upp á hvíta
tjaldið. Þar eru aðeins Redford og Streep og
nokkrir álappalegir, en vel myndaðir gíraffar
á roðagylltri kvöldgöngu inn í sólarlagið...
handan mangótrjánna.
LEIKLIST
Má sköpum ráöa?
Leikfélag Akureyrar: Blóöbrœöur.
Höfundur: Willy Russell sem einnig samdi
tónlist.
Þýöing: Magnús Þór Jónsson (Megas).
Leikmynd: Gylfi Gíslason.
Búningar: Freygeröur Magnúsdóttir.
Lýsing: Ingvar Björnsson.
Hljómsveitarstjórn: Roar Kvam.
Leikstjóri: Páll Baldvin Batdvinsson.
Leikarar: Erla B. Skúladóttir, Ellert A. Ingi-
mundarson, Baröi Guömundsson, Sunna
Borg, Þráinn Karlsson, Pétur Eggerz, Vil-
borg Halldórsdóttir o.fl. Sýningartími 3
klukkustundir.
í „Blóðbræðrum" eru raktar tvær, þrjár
eða jafnvel fleiri sögur sem allar eru spunnar
saman í einn einkar haglega gerðan allsherj-
ar örlagavef, en hafa enga beina sjálfstæða
tilveru, líkt og gerist til dæmis í sápuóper-
um. Því er þetta verk býsna margbrotið og
flókið, þó það virðist einfalt á yfirborðinu.
Aðaluppistaða þessa örlagavefs er að sjálf-
sögðu saga hinnar ógæfusömu móður svo og
samskiptasaga tvíburanna sem ekki mega
komast að hinu skelfilega leyndarmáli um
uppruna þeirra, sagan af því hvernig tveir
afar eðlislíkir persónuleikar fara hvor í sína
áttina vegna gjörólíkra aðstæðna og uppeld-
is. Þarna gengur höfundur vitanlega út frá
því sem gefnu að umhverfi og uppeldi ráði
meiru um mótun manna en erfðir, og kann
sitthvað að vera rétt í því, þó að sumum þyki
ef til vill sem höfundur einfaldi hlutina um of.
Þá eru þarna sagðar hinar tvær mjög
svo ólíku fjölskyldusögur bræðranna,
einnig er þarna saga um ástarþríhyrning,
glæpasaga og sitthvað fleira ef vel er gáð.
Hér er á ferðinni sýning sem svo sannarlega
spilar á allan tilfinningaskalann, allt frá
hæstu gleði og galsa til dýpstu eymdar og ör-
væntingar. Og ofan á allt þetta bætist hár-
beitt og hnitmiðuð þjóðfélagsádeila sem
gengur eins og rauður þráður í gegnum alla
sýninguna. Allt er þetta svo kryddað með
tónlist sem á yfirborðinu verkar einföld, að
miklu leyti unnin úr tveim eða þrem stefjum,
en er í rauninni afar flókin en áheyrileg og
sumar ballöðurnar mjög grípandi. Það vekur
einnig athygli að tónlistin er ekki aðeins not-
uð líkt og í söngleikjum, heldur einnig sem
„effektamúsik" líkt og í kvikmynd og eykur
það oft á áhrifin, þó bar það einstöku sinnum
við að tónlistin yfirgnæfði aðeins samtölin
þannig að þau heyrðust ekki sem skyldi til
dæmis í lokaatriðinu. Einhversstaðar sá
maður þessa sýningu kallaða „eina með
öllu“, og lýsir það eðli hennar að mörgu leyti
ágætlega. Ef til vill má segja að hér sé á ferð-
inni einhversskonar melódrama, afar nú-
tímalegt að mörgu leyti, en þó finnst manni
alltaf næstum því eins og andi gamla Shake-
speares sé stundum ekki fjarri.
Það er Magnús Þór Jónsson, betur þekktur
sem Megas, sem snúið hefur þessu ágæta
melódrama úr Lifrarpolli, á okkar ástkæra,
ylhýra mál, og virðist svo sem hið „megasar-
lega“ málfar hæfi vel lágstéttarfólki Liver-
poolborgar. Hinsvegar er það svolítið um-
deilanlegt hvort rétt hafi verið að staðfæra
verkið. Island er nefnilega ekki Bretland og
Akureyri ekki Liverpool. Steingrímur mun
aldrei komast með tærnar þar sem Thatcher
hefur hælana.
Það er Páll Baldvin Baldvinsson sem hefur
veg og vanda af leikstjórn þessarar sýning-
ar, og hefur honum tekist að skapa einkar
fjörlega en þó mjög agaða uppfærslu. Hrað-
inn og tempóið detta næstum aldrei niður,
sem verður að teljast afrek þegar um þriggja
tíma sýningu er að ræða. Það er helst í fyrstu
atriðunum eftir hlé að stígandinn dettur
nokkuð, þó ekki mjög lengi. Sviðið, sem mun
vera allt að þrisvar sinnum minna en venju-
lega gengur og gerist þegar verk þetta er
sviðsett, er mjög haganlega nýtt, einkum er
skemmtileg notkun hliðarsviðanna, þar sem
heimi hinna tveggja fjölskyldna er meðal
annars komið fyrir, en miðsviðið látið tákna
samfélagið fyrir utan. Þarna hjálpar hin
haganlega leikmynd Gylfa Gíslasonar og
stórgóð lýsing Ingvars Björnssonar mikið, og
sú lausn sem líklega var sú eina við sviðsetn-
inguna, að gera hina flóknu hluti eins ein-
falda og kostur er gengur alveg fyllilega upp.
Þá er sýningin blessunarlega, að mestu leyti
laus við væmni sem þó handritið býður fylli-
lega uppá. Ekki má gleyma búningum Frey-
gerðar Magnúsdóttur sem undirstrika frá-
bærlega það meginþema verksins sem er
stéttaskiptingin, og má í því sambandi alveg
sérstaklega nefna búninga hinna aðskildu
tvíbura t.d. í lokaatriðinu. Tónlistin líður að
mestu hnökralaust fram undir styrkri stjórn
Roars Kvam, það var helst að manni fannst
blásararnir stundum ekki alveg vera með á
nótunum.
Það er Þráinn Karlsson sem fyrstu birtist á
sviðinu í gervi sögumanns eða einskonar
persónugervings forlaganna, og sem síðar
bregður sér í ýmis gervi önnur. Eru flestar
þessar persónur með ýmsum tilbrigðum
eftir Reyni Antonsson
annaðhvort kómískar eða tragikómískar, og
gerir Þráinn þeim hin bestu skil, en kosið
hefði ég eilítið kraftmeiri framsögn hjá hon-
um í flutningi hins bundna máls örlagavalds-
ins, þó ekki væri nema til að undirstrika bet-
ur hinn þjóðsagnakennda, „Shakespeariska"
þátt sýningarinnar. Erla B. Skúladóttir leikur
móður tvíburanna sem hér er kölluð Jóna,
og tekst af snilld að túlka allar hinar marg-
brotnu tilfinningar þessarar einföldu og lífs-
glöðu alþýðustúlku sem lífið fer svo ómjúk-
um höndum um, en aldrei lætur bugast.
Andstaða hennar er hin ofdekraða, duttl-
ungafulla frú Ljóna sem Sunna Borg gerir
ágætis skil, og hið sama má segja um Theó-
dór Júlíusson sem túlkar skemmtilega eigin-
mann hennar, harðsvíraðan kapitalista, en
alveg hrikalega gungu á heimilinu, og, svo
ekki sé meira sagt, lítið í ætt við ljóns-
hjarta, þrátt fyrir líkt nafn. Þá er komið að
tvíburunum aðskildu sem þeir leika Ellert A.
Ingimundarson og Barði Guðmundsson og
tekst meistaralega upp sérstaklega í sam-
leiksatriðunum þar sem svo glögglega kem-
ur í ljós hversu líkir þeir eru að upplagi (sækj-
ast meðal annars hvor á sinn hátt eftir hinu
„græna grasi' í garði hins), en verða þó svo
gjörólíkir vegna ólíks uppeldis og umhverfis.
Sér í lagi voru atriðin þar sem þeir voru sýnd-
ir á drengjaaldri óborganleg. Vilborg Hall-
dórsdóttir sleppur alveg þokkalega frá hlut-
verki Lindu, þó manni fyndist hún ekki alveg
nógu sannfærandi þegar hún er að reyna að
koma í veg fyrir eiturlyfjaneyslu Mikka, og
Pétúr Eggerz hefði mátt vera ögn kraftmeiri
í hlutverki vandræðaunglingsins og síðar
glæpamannsins Samma.
24 HELGARPÓSTURINN