Tíminn - 14.07.1917, Blaðsíða 1

TÍMINN
kemur út einu sinni i
viku og kostar 4 kr. frá
upphafi til áramóta.
TÍMINN
AFGBEIÐSLA
Bókbandið á Laugaveg
6 (Björn Björnsson). Þar
tekið móti áskrifendum.
I. ár.
Reykjavík, 14. júlí 1917.
íeiðbeiningar i húsagerð.
Ákveðið er að Jóhann
Fr. Kristjánsson ferðist um
Norðurland í sumar í þeim
erindum að veita leiðbein-
ingar um húsagerð, bæði úr
torfi og steinsteypu, skoða
steypuefni, velja hússtæði
o. s. frv. Ferðin hefst fyrstu
dagana í ágúst úr Borgar-
firði og verða fastákveðnir
viðkomustaðir þessir, og
þar liægt að láta boð liggja
fyrir lionum: Borðeyri,
Staður, Melstaður, Lækja-
mót, Blönduós, Sauðárkrók-
ur, Hólar í Hjaltadal, Akur-
eyri (Gróðrarstöðin), Háls
í Fnjóskadal, Ljósavatn,
Breiðum5rri, Reykjahlíð,
Húsavík, Víkingavatn, Pórs-
höfn. — í kauptúnunum snúa
menn sér til símastjóranna.
I.
Skömmu eftir að ísleiidingar
fengu löggjafarþing, kom banka-
málið á dagskrá. Það var árið
1881.
Ýmsir leiðandi menn vildu þá
að stofnuð yrði einskonar veðdeild
eftir danskri fyrirmynd, og átti það
að bæla úr peningavandræðunum.
En bæði á því þingi og næstu ár-
um beittu þeir Arnljótur Ólafsson,
Einar í Nesi og Benedikt í Múla
sér mjög á móti »lánstofnun« þess-
ari, en kröfðust þess að bér yrði
komið á fót banka með nútima
sniði. Skyldi hann hafa útibú viða
um land, og gefa út seðla með
nægilegri gulltrygging að baki.
Danska stjórnin sveigði til undan
þessari ákveðnu mótstöðu og lagði
fyrir þingið 1885 frumvarp til laga
um landsbanka.
Fjámálamenn i Danmörku höfðu
verið hafðir með í ráðum, og eflir
tillögum þeirra var Landsbankan-
um ætlað að hafa ógulltrygða seðla.
Hálf miljón króna í slíkum seðlum
skyldi vera veltufé lians, og spari-
sjóðsfé eftir því sem til ynnist.
Bankastjóraembætlið skyldi launa
með 2 þús. krónum.
Ölíklegt er að fjármálaspeking-
anúr dönsku hafi af umhj'ggju
fyrir framförum íslendinga lagl það
til, að seðlarnir skyldu vera óinn-
ley.sanlegir, enda voru beztu menn
landsins mjög óánægðir með þetta
fyrirkomulag, þótt eigi fengju þeir
að gert. Enda lá hér falin súmein-
semd, sem olli því síðar, að öðr-
um banka voru fengin yíirtökin í
íslenzkum fjármálum.
Einn af yfirdómurunum varð
fyrsti bankastjóri á íslandi og liafði
verkið í hjáverkum nokkur ár, þar
til er þingið neyddi stjórnina til að
brejda þessu. Tók Tryggvi Gunn-
arsson þá við forustu bankans og
hafði það að aðalstarfi, enda voru
nú launin hækkuð að mun.
Brátt kom að því að mönnum
þótti bankinn eigi fullnægja sann-
gjörnum kröfum. Fj'rstu árin var
hann ekki opinn nema tvo daga í
viku, og þá skamma stund í senn.
Þótli fjærsveitamönnum þetta ærið
bagalegt. Ofan á bættist það að
bankinn þótti erfiður viðureignar
mönnum, sem eigi voru búsettir í
Reykjavík eða í nágrenni hennar.
Þá var það og til baga, að banka-
stjórinn, Trj'ggvi Gunnarsson var
mikill þingskörungur en átti hins-
vegar marga andstæðinga, eins og
jafnan vill verða um slíka menn.
Héldu andstæðingar hans því ó-
spart á lofti, að stjórnmálin sipltu
fyrir bankastarfsemi hans, ekki sízt
fyrir það, að hann yrði á stundum
að hafa bankastörfin að hjáverkum.
Hvað sem hæft kann að vera i
þessu, þá er óhætt að fullyrða það,
að Landsbankanum liefði verið
fyrir beztu, að starfsmenn lians
hetðu frá upphafi eingöngu gefið
sig við atvinnu sinni.
Allir þessir þættir urðu til þess
að auka ótrú margra manna á
peningastofnun landsins. Hún þótti
þnng í vöfunum, seinvirk, fjár-
magnið lítið og það ekki koma að
lialdi nema helzt þeim sem bjnggu
í Rej'kjavík- eða í nánd við höfuð-
staðinn. Fjölmargar ástæður leiddu
þannig til þess, að þjóðin bar eng-
an sérlegan velvildarhug til Lands-
bankans. Fj'rirkomulagsgallarnir
sem fj'Igdu honum frá upphafi
voru -höfuðástæðan. Og svo bætt-
ust við önnur mein, eins og þegar
er bent á.
Eingöngu með þelta fj'rir augum
verður skiljanleg sú stefna sem
bólaði á um aldamótin, að bezt
væri að leggja Landsbankann niður,
og afhenda peningaverzlun lands-
ins erlendu gróðafélagi í því nær
heila öld.
Slík liílaga hlaut að teljast frá-
leitasti andhælisháttur í augum
allra heilbrigðra manna, ef ekki
væru því meiri sakir fram að færa
gegn Landsbankanum. Að vísu var
úrræðið jafn-fráleitt fyrir því, en
þá var þó auðveldara að gera sér
grein fyrir, hvers vegna slík uppá-
stunga gat fengið ákveðna for-
gönumenn. '
Ivring uin aldamótin var andleg
bylting í hugum íslendinga, og
ekki sízt í stjórnmálunum. Sam-
herjar Jóns Sigurðsson voru að
falla í valinn. Feir höfðu ekki
verið jafnokar hins mikla foringja,
en þeir höfðu verið sæmilegir liðs-
menn. Á þessum árum voru þeir
orðnir gegnsýrðir sparnaðar og í-
haldsmenn, en trúlyndir og óspilt-
ir. Magnús Stephensen var í raun
og veru forustumaður þeirra, enda
að flestu leyti persónugervingur
þeirrar stefnu sem dó með nítjándu
öldinni.
í stað þessara rosknu og ráðnu
ílialdsmanna komu ungir menn
fram á sjónarsviðið. Að mörgu
lej'ti voru þeir framfara og hug-
sjóna menn, en ekki sérlega vandir
að’ ineðulum. Feir vildu sjálfir
hefjast til fjár og valda og það
sem fyrst. Ekki verður því neitað,
að allmiklar framfarir hafa orðið
hér á landi fyrir áhrif þessara
manna. En alla jafna er þeim um-
bótum þó svo háttað, að engan
Ijóma leggur á forgöngumennina.
íslandsbanki er eitt af þeirra helztu
afreksverkum. Saga hans hefst með
20. öldinni. Landsbankinn þj'kir
ekki fullnægjandi lengur. Endur-
bótamennirnir leita til danskra
fjármálamanna og blanda blóði við
þá. Danskir auðmenn eiga að
leggja fram nokkrar miljónir í
banka á íslandi. Sá banki á að fá
einkarétt á allri seðlaútgáfu í land-
inu í 90 ár. Hans vegna skyídi
leggja niður Landsbankann og
brenna seðla hans alla í angsgn
almennings.
Með þeim eldi ætluðu erlendu
íjármálamennirninir og fylgifiskar
þeirra hinir íslenzku, að helga sér
atvinnuvegi og auðsuppsprettur ís-
Iands um heillar aldar skeið.
íaaðsverzlimia.
Eflir því sem kunnugir menn
segja, er nú lokið endurskoðun
landsverzlunarinnar, hinni fyrstu
sein gerð hefir verið, þó að þrjú
ár séu liðin síðan verzlun þessi
bj'rjaði. Langsum hafði nóg með
sina verzlun, og komst ekki til að
búa svo um linútana, , að þjóðin
fengi fulla vilneskju um þessar
framkvæmdir. En nú er úr því
bætt, og þing og þjóð getur fengið
rétt og glögt yfirlit um allan hag
landsverzlunarinnar.
Síðan núverandi sljórn tók yið,
liefir verið unnið að því jafnt og
þétt að koma verzluninni í sæmi-
legt horf. En eitt atriði, sem al-
menningi er mjög hugleikið, hefir
enn ekki verið útkljáð til fullnustu.
Það er hvort landsverzlunin á að
laga sig eftir kaupmönnum eða
18. blað.
kaupfélögum. En úr því verður að
skera, svo að eigi orki tvímælis.
Fyrir nokkru var á Sauðárkróki
hækkað verðlag á sykri, án þess
að héraðsbúar þættust sjá réttmæta
ástæðu til. þetta var landsjóðs-
sykur og þótti mörgum, sem stjórn-
in fetaði þar í spor kaupmanna,
sem almannarómurinn hafði svo
mjög fordæmt. Sig. Jónsson ráð-
herra var þá á ferð um Norðurland
en náðist éigi til hans. Sumir hrepp-
ar í sýslunni höfðu og af einhverj-
um ástæðum ekki tekið þann syk-
ur, sem þeim að réttu bar, eða
eigi getað ílutt hann heim í tíma.
Þeir kærðu nú til Stjórnarráðsins,
og þóttust eigi skyldir til að bera
hið hækkaða verð, sem miðað var
við síðar keyptan sj'kur. Mun þessu
hafa verið kipt í lag eftir að S. J.
var heim kominn, svo að hlutað-
eigendur una við.
Þetta dæmi sýnir að hér eru
tvær stefnur að hefjast: Kaup-
menskan, sem vill hækka verðið
»að gefnu tilefni«, og kaupfélags-
stefnan, sem vill unna mönnum
vörunnar með sannvirði.
Hver stefnan er betri?
Ef tekin er sú Ieið að hækka
verðið á landssjóðsvörunni, til að
fylgja kaupmannaverðlaginu, þá
grœðir landssjóður en landsmenn
tapa. En sumir kaupmenn virðast
heimta að þessi leið sé tekin, til
þess að þeir geti óáreittir lagt á
varning sinn. Retta á »góða sam-
vinnan«, sem G. G. talar svo fag-
urlega um, að kosta landsfólkið.
Síðari leiðin er sú, að lands-
verzlunin selji ætið við sannvirði,
leggi aldeir meira á en þörf er á,
til að gæta örj'ggis. Hirði ekkert
um það, hvort ágengum kaup-
mönnum líkar betur eða ver. Gera
rétt, og láta svo hvern dæma, sem
vill og getur.
Með þessu móti verður lands-
verzlunin verðmœlir í landinu, sam-
hliða kaupfélögunum. Og með
þessu móti verður landsverzlunin
dgrtíðarhjálp fgrir þjóðina. Og
livenær er fremur þörf en nú?
Sú aðferðin, að þræða kaup-
mannaverðið, leiðir á glapstigu.
Rjóðin finnur að henni ' er gert
rangt til. Landsverzlunin verður þá
þj'ðingarlaus hvað hœtt verðlag
snertir. Hún gerir þá ekki annað
gagn en að auka bj'rgðir í land-
inu. Þar að auki leiðir þessi aðferð
til þess, að kaupmenn geta á stund-
um, látið líta svo út, þólt í óveru-
legum atriðum sé, að þeir bjóði
betri kjör en landsverzlunin. Að
vísu er það vanþakklæti ef hækk-
unin er gerð þeim til liagsbóla, eða
af ugg við þá — til að frelsa þá
frá opinberum sannvirðismæli. Samt
væri þetta vanþakldæli fullkomlega
verðskuldað. Það kæmi eins og