Tíminn - 23.07.1932, Blaðsíða 2

120
TIMINN
metum ekki þjóðimar eftir mann-
fjölda heldur manngildi. Afreksmenn
eru stolt hv.errar þjóðar, og við gleðj-
umst þegar viðurkendur er með svo
glœsilegum hætti, uppmni ágætis
manns, sem bar gæfu ti! afreksverka,
er minnst verð.ur um aldir.
Við höfum sett styttu Leifs þar
sem hæst ber í höfuðborginni, en þó
í hálfgerðri óbygð. Umgerð náttúr-
unnar er glæsileg, en mannanna
verk eiga hér eftir að vaxa. I kring
um styttuna er eftir að gera tjörn
til samræmis við stallinn, sem er
stafn af skipi og í minningu um af-
burða sjómennsku forfeðra okkar.
Hér eiga eftir að vaxa vegleg hús
kring um torgið. Stytta Leifs verð-
ur miðdepill eins þess staðar í þess-
um bæ, sem landsmenn munu leita
til að hressa sig við útsýn og endur-
minningar.
Styttan er ímynd karlmennsku og
framsóknar. Naddoddur, sá er fann
ísland, Eirikur rauði, er nam Græn-
land og Leifur heppni er fyrstur
sigldi til Vesturheims, voru allir af
einni ætt. það var þróttur og framtak
í þeirri ætt, enda var ekki sjósókn í þá
daga, og raunar aldrei, heiglum hent.
I-Iafið hefir jafnan lokkað þá, sem
þrá æfintýrið. Leifur var einn þeirra
manna, sem færðist mikið í fang og
bar gæfu og gerfileika til mikils
árangurs. Hann bar gæfu til að
bjarga skipbrotsmönnum, kristna
Grænland og finna nýja heimsálfu,
þá heimsálfuna, „sem ekki ei»%getið
í heilagri ritning", eins og segir í
gömlum annálum. Hann bar viður-
nefnið hinn heppni, — en í því ligg-
ur ekki að árangurinn hafi fallið í
skaut aðgerðalauss manns. í viðúr-
nefninu felst það, að hann hefir
borið bæði giftu og gerfileik til, en
það tvennt þarf að fara saman svo
vel sé. 'Mannlegt líf er með óskiljan-
legum hætti tvinnað saman úr ör-
lögum og eigin atgerfi.
þróttur og útþrá Norðurlandabúa
á víkingaöidinni var með eindæm-
um. Landnám þeirra og þjóðflutn-
ingar teygði sig í suður og norð-
vestur, en dvínaði því fjær sem dró
rótinni, og kulnaði lo.ks út í suðri,
á Ítalíu, og í norðvestri, í Ameríku.
Eg segi Ameríku, þó það sé yngra
heiti, því hið ágæta nafn „Vínland
hið góða“, er fyrir löngu orðið laust
við landið lifir nú eingöngu í
fornum íslenzkum fræðum. Vínland
hið góða liafði allt til að bera ,sem
ísland og Grænland skorti, sjálfsána
akra og mikla skóga til húsa • og
skipaviðar. Slík nýlenda hefði, ef
hún hefði varðveizt í bygð, breytt
rás viðburðanna í Grænlandi og á
íslandi með stórfeldum hætti. En
um það tjáir ekki að 'ræða, hvaða
stefnu að rás viðburðanna hefði tek-
ið, ef sambandið við Vínland hefði
Viðhorf
Skömmu eftir þing sigldi ég til
útlanda í ýmsum nauðsynjaerindum,
eins og síðar mun vitnast, og hefi
því ekki haft tækifæri til að taka til
máls hér í blaði flokksins fyrr en
nú. En úr því skal nú bætt á næstu
vikum, eftir því sem við verður
komið.
Ég tók að mér, eins og öllum er
kunnugt, að mynda nýja stjórn í
þinglokin og átti það alllanga for-
sögu. þingið var orðið langt, svo að
ýmsum hefir þótt nóg um, og vill
svo oft verða þegar úr vöndu er að
ráða. Tvenn viðfangsefni lágu fyrir
síðasta þingi, sem mest kölluðu að
og mestu réðu um öngþveiti og úrslit,
annað kjördæmamalið ' en hitt fjár-
hags- og kreppumálin, og fléttaðist
hvorttveggja saman og réði rás við-
burðanna. Kjördæmamálið er af
ýmsum orsökum komið í það horf,
að þjóðinni og málefnum hennar
verður með þeim hætti bezt borgið
að ekki biði lengi afgreiðsla þess
með einhverjum þeim hætti, sem
við megi una, og kreppan er orðin
svo snörp, að ekki var við unað
aðgerðaleysi af Alþingis hálfu á síð-
asta þingi og þvi næsta. Andstöðu-
flokkar fráfarandi stjórnar hnýttu
saman þessa tvo enda svo rammlega
að ekki varð hjá komist nokkurri
lausn, annaðhvort til langirama ,eða
bráðabirgða og veldur því núverandi
kosningafyrirkomulag og svo skipun
þingdeilda.
Ég og margir fleiri hefðu helzt
varðveizt. það er löngu vatnað yfir
þennan möguleika. Vínland hvarf
aftur í sjó og bygðin á Grænlandi
kulnaði út, en íslandsbygð átti fyrir
sér meiri framtíð og hér hafa geymst
sagnirnar, sem máske hafa síðar
leitt til meiri atburða en flesta
grunar. Sagan lifði hér í bókmennt-
um, sem geyma þrótt og heiðríkju
víkingaaldarinnar. Hún er okkar
eini arfur. Að öðru leyti höfum við
iítið erft frá fortíðinni annað en
tóttarbrot og troðninga tóttirnar
á Eiríksstöðum, fæðingarstað Leifs
og troðninga eftir þingreiðir forn-
aldarinnar og skreiðarferðir miðald-
anna. En kvörtum ekki. Sagan hefir
varðveitt fræknleik og fas forfeðr-
anna og lifir í afkomendunum.
Eg trúi á samhengi sögunnar. í
fimm aldir vatnaði yfir Vinfand hið
góða, en þá hófst endurfæðingar-
tímahil á Italíu, ný víkingaöld, sem
gróf upp listir og bókmenntir fom-
aldarinnar og lcitaði landa til hinna
i yztu endimarka, þar til öll lönd
jarðarinnar voru fundin. þá voru
| stærri skip komin til sögunnar, átta- i
vitinn o. fl. tæki — en það sem þó
helzt var siglt eftir, það voru gaml-
ar sagnir. þ>á kemur Columbus til
sögunnar, ítalskur maður, fæddur í
Genua.
þegar ég nefndi ítalskan mann,
finn ég ástæðu til að minnast þess,
að sendiherra ítala á íslandi, Mr.
Vare og frú hans, hafa sýnt okkur
þa'nn sóma að vera hér viðstödd.
Hann og kona hans eru hér hjart-
anlega velkomin. .
Columbus var um skeið í sigling-
um í Norðurhöfum og sögnin segir j
áð hann liafi komið til íslands, og !
haft þar fréttir af ferðum Leifs |
heppna og þorfinns karlsefnis. það
er trúa mín að þessar fornu sögur
liafi fært honum sanninn um lönd
í vestri — og styrkt hann í trúnni
á liinar nýju kenningar um hnatt-
myndun jarðariunar. þá hefir landa-
fundur Leifs borið árangur, ef Col-
umbus hefir, eins og ég hýst við,
siglt eftir sögunum.
Síðan Ameríka fannst öðru sinni
hefir landnám hvítra manna þróast
þar með stórfelldum hætti. Er sú
saga öll einsdæmi í sögu mann-
kynsins. Og nú sendir hin stærsta
og voldugasta þjóð, sem Ameríku
byggir, ættlandi Leifs þessa gjöf til
minningar um afrek hans og giftu.
Myndin er gefin i tilefni af 1000
ára liátíð Alþingis, i minningu þess
atburðar, að 930 var hér stofnað
eina lýðveldið, sem þá vai uppi liér
í álfu — og gefin í minningu um
fund Ameríku, þess lands, sem síðar
varð heimkynni hins fyrsta lýðveld-
is síðari tíma. Leifur heppni er ein-
ingarband milli þessara þjóða og
styttan, sem hér stendur, nýafhjúp-
kosið, að lausnin hefði orðið stjórn-
arskrárbreyting, sem flokkarnir
hefðu getað orðið ásáttir um, og
væri síðan gengið til kosninga og
iátið skeika að sköpuðu. Hélt ég
lengi vel að svo mundi skipast, en
það brást af ýmsum ástæðum. Lá þá
tvennt fyrir, þingrof eða stjómar-
breyting með þeim hætti, að nauð-
synlegustu skattamál og kreppuráð-
stafanir næðu afgreiðslu þó stjórnar-
skrármálinu væri frestað til næsta
þings. Ekki var sýnt, að þingrof
leiddi til neins árangurs. Til þess að
hreinn meirihluti næðist í báðum
deildum þurfti einn flokkur að ná
28 þingsætum við kosningar, en fyr-
irsjáanlegt að svo mundi ekki verða.
Kosningar hefðu leitt til þess eins,
að nýkosið þing hefði komið saman
í sumar, og verið skipað m»ð áþeki
um hætti og nú er, þannig að eng-
inn flokkur hefði, þrátt fyrir smærri
breytingar, getað valið úrslitum mála
í báðum deildum. Hefðu þingmenn
þá, nú í sumar, staðið í sömu spor-
um og á síðastliðnu vori, og engu
nær þvi að leysa hnútinn ennþá.
pað var frestur en engin lausn, nema
síður sé. Annað lá því ekki fyrir
þinginu en að leysa vandann með
nokkurum hætti, jafnvel þó um
bráðabirgðaiausn væri að ræða. ping-
laust og stjórnlaust, í þeim skilningi
að þingið geti ekki orðið ásátt um
neitt og stjómin hafi ekki neinn
ótvíræðan þingvilja bak við sig í
aðalmálum, getur ekkert land verið
á slíkum hættutímum.
Fráfarandi forsætisráðherra tók
þvi, í fullu samráði við þingflokk
sinn, þá ákvörðun, að beiðast lausn-
ar fyrir stjórnina, og benti jafn-
framt á mig, einnig í samráði við
uð, mun treysta þau bönd. Ég mun |
ekki nota- mörg orð eða stór, en
þau orð, sem ég viðhef gilda: Mr. ;
Coleman, flytjið þjóð yðar hjart-
fólgna kveðju og þakkir íslenzku
þjóðarinnar!
j’essi gjöf er sannai-lega kærkom- |
in, og sem einn vott. þess, vil ég ,
ljúka máli mínu með því að fara j
með vísu, sem mér barst á þessari j
stundu, frá einu af góðskáldum okk- !
ar. Hún hljóðar svo:
Með viljans styrk og stál í hönd,
þú starir fram á hafið.
þú sérð í anda óþekkt lönd,
en alit í þoku vafið.
þú horfir yfir holt og mó
og harka hvessir svipinn —
já, þar fer saman þrelc og ró.
Við þökkum kostagripinn.
Góðir áheyrendur, að lokum skul-
um við binda þakkir okkar einum
rómi í ferföldu húrrahrópi fyrir
Bandaríkjunum. Takið nú allir und-
ir:
Bandaríkin lengi lifi!
«
----o----
*
t
Frú
Katrín Magnússon
1858—1932.
Breiðafjarðareyjar hafa löng-
um verið eitt farsælasta hérað á
landi hér. Fá byggðarlög munu
hafa betur séð borgið börnum
sínum í harðindum og hallærum
fyrri alda. Hefir þar drjúgum
safnast auður og haldist, menn-
ing dafnað og fólkið verið
þroskamikið.
Þar fæddist hún, hin merka og
góða kona fyrir þrem aldarfjórð-
ungum tæpum, sem borin var til
grafar í þessari viku liér í bæn-
um, frú Katrín Skúladóttir
Magnússon. Var Skúli faðir henn-
ar sonur Þorvaldar alþingismanns
Sivertsens í Hrappsey, en móð-
ir hans, Ragnhildur, var sonar-
dóttir Magnúsar sýslumanns
Ketilssonar í Búðardal, en
dótturdóttir Boga gamla í
Hrappsey. Var frú Katrín fædd
á föður- og langfeðraóðalinu
Hrappsey, þar sem var eina
prentsmiðja þriggja fjórðunga í
tvo áratugi síðast á 18. öldinni,
og eyjuna átti frú Katrín til
dauðadags.
Katrín föðursystir hennar,
sem hún sennilega hefir verið
flokkinn, til að gera tilraun til að
mynda flokksstjórn, en sú tilraun
strandaði. Var þvínæst báðum and-
stöðuflokkum Framsóknar boðið að
taka þátt í stjórnarmyndun, en það
tókst ekki að heldur. Var þá eftir sá
möguleiki að Framsóknar- og Sjálf-
stæðisflokkurinn tækju höndum
saman um stjórnarmyndun, enda
hafði það komið í ijós í nefndum og
samþykktum á þinginu, að þessir
flokkar voru í aðalatriðum sam-
þykkir um margt það, sem nauð-
syn krafði um afgreiðslu fjárlaga
og ýmsar kreppuráðstafanir. Ég
skal játa, að ég var hikandi við að
taka að mér slíka stjórnarmyndun,
ekki vegna þess, að mér væri eltki
ljóst, að alvara tímanna var svo
mikil, að nauðsyn væri sameigin-
legra átaka, heldur vegna hins að
ég taldi, að almenningi þyrfti
að vera orðin ljós sú nauðsyn og
neyðarástand sem nú er ríkjandi til
þess að samsteypustjórn kæmi að
því gagni sem vera þurfti. En fyrir
eindregna ósk mikils meira hluta
Framsóknarflokksins lét ég' til leið-
ast í þeirri trú, að slík stjórnar-
myndun gæti, með samúð og heilum
hug þeirra, sem að stóðu, orðið
þjóðinni til blessunar, og lausn á
því öngþveiti, sem störf þingsins
voru komin í. það er kunnugra en
að frá þurfi að segja, að stjórnar-
myndun tókst á þessum grundvelli
og náðu fjárlög og hin nauðsynleg-
ustu tekjuaflalög og kreppuráðstaf-
anir afgreiðslu i sömu svipan.
það er ljóst af stjórnmálasögu síð-
asta árs, að kjördæmamálið er
komið í burðarliðinn. Meðan flokka-
skifting hér á landi var mest með
tilliti til utanríkismála skiftist fylgi
heitin eftir, var gift Jóni Árna-
syni landsbókaverði í Reykjavík,
hinum þjóðkunna fræðimanni.
Þangað var Katrínu yngri komið
til náms, enda var heimili þeirra
hjóna landskunnugt vegna menn-
ingar og gestrisni; en luisbóndinn
var ömmubróðir Guðmundar
Magnússonar prófessors er síðar
varð, og þannig lágu saman leiðir
þeirra frú Katrínar og Guðmund-
ar prófessors.
Guðmundur Mágnússon er tví-
mælalaust mesti læknir, sem Is-
land hefir eignast og einhver
allra besti kennari sem hér hefir
verið uppi. En það, hve stór-
merkur og nýtur maður Guð-
mundur prófessor varð ættjörðu
sinni, það er mjög frú Katrínu
að þakka. Hún skapaði honum
heimili og aðstöðu alla svo
ágæta, að hann gat svo vel notið
sín. Hún var honum ekki ein-
ungis hin ágæta eiginkona, held-
ur einnig hinn besti samverka-
maður. Jeg hygg hún hafi að-
stoðað hann við langflesta upp-
skurði, sem hann gerði. Og þegar
hann fór á laxveiðarnar á sumrin
til þess að safna kröftum undir
erfiði vetrarins, þá skóp hún hon-
um heimili þar og var löngum
með á öllum ferðum. Island á frú
Katrínu mikið að þakka fyrir
sljórnmálaflokkanna svo, að ekki
var knýjandi nein breyting. En
þegar sjálfstæðismálið var leyst og
fyrirsjáanlegt að landsmenn yrðu að
mestu samferða þá áfanga, sem eftir
eru i þvi efni, og flokkaskipting þvi
hér eftir mcst með tilliti til atvinnu-
hátta og innanlándsmála, þá mátti
vera fyrirsjáanlegt, að breytingar á
kosningalögum yrðu aðkallandi. Hjá
þeirri nauðsyn hefir engin lýðfrjáls
þjóð komizt. Jafnrétti þegnanna um
áhrif á stjórnarfar er grundvöllur
kosningarréttar og þingstjcrnar. En
það þýðir, að strjálhýlið verður jafn-
an að hafa nokkuð ríkari rétt til
þingkjörs en þéttbýlið, sem hefir
öflugri aðstöðu til áhrifa með ýms-
um hætti. En jafnframt er það mik-
ilsvcrt fyrir jafna aðstöðu þegnanna
um áhrif, að fyrirkomulag kosninga
sé þannig, að fámennar flokksstjórn-
ir sölsi ekki undir sig allt vald. Ef
landið væri gert að einu kjördæmi,
þá mundi af því leiða fárra manna
veldi. En bezt trygging almennings-
áhrifa á stjórnarfarið, eru sem flest
einmenningskjördæmi. þá ráða kjós-
endur sjálfir mestu um þingmanna-
val, enda nauðsynlegt að hvert hér-
að sé sér um málaflutningsmann.
Sérhagsmunir og' staðarþekking
heimtar að svo sé, enda varhuga-
vert að breyta, svo gömlu og grónu
skipulagi, að sameinað sé það, sem
ósamstætt er. Sýslur og bœjarfélög
eru fjárhagseiningar og um margt
sér um lmgsmuni og menningarvið-
leitni. Til þess er skylt að taka til-
!it. Lausnin verðui' því, að lmlda að
mestu núverandi kjördæmaskipun
og bæta þeim héruðum, sem mest
misrétti verða nú að þola, en jafna
milli flokka með uppbótarsætum og
það hvað hún hjálpaði til að Guð-
mundur Magnússon varð svo frá-
bær sonur íslands.
Má vera, á þeirri kvenréttinda-
öld sem nú gengur yfir, sem ann-
að þyki þýðingarmeira hlutverk
fyrir konuna, en þetta, sem nú
hefir verið sagt um frú Katrínu,
en ekki er það skoðun þess, er
þetta ritar.
Því er þess fyrst getið í annari
röð, að jafnhliða því, sem frú
Katrín var manni sínum slík
kona, þá höguðu atvikin því svo,
að hún var í fylkingarbrjósti um
sérmál kvenfólksins.
Hér- í bænum varð frú Katrín
frábærlega vinsæl, og tók hinn
mesta þátt í félagsskap kvenna.
Því' var það, að þá er konur
fengu kosningarrétt, og þegar
þær í fyrsta sinn báru fram lista
við bæjarstjórnarkosningar hér í
bænum, þá var frú Katrín sett
efst á þann lista og’ kosin með
flestum atkvæðum allra bæjar-
fulltrúanna.
Frú Katrín var höfðingskona í
þess orðs bestu merkingu. Hjálp-
aðist til þess allt: Ætt, menning,
gifting, auðsæld, stórmennska
og drenglund. Hún var kona
hleypidómalaus og hreinlynd svo
að af bar.
Eina dóttur barna eignuðust
nota jafnframt aðrar aðferðir, sem
ráðlegar eru til takmörkunar á þing-
mannafjölda.
Slíkar breytingar varða ekki eins
miklu hagsmuni einstakra stétta eða
héraða og ýmsir virðast ætla. Kosn-
ingafyrirkomulag er nú sambland af
kjördæma- og landlcjöri, og bundið
að allir landkjörnir þingmenn eigi
sæti í efri deild Alþingis. Kjördæma-
skipunin ræður mestu um skipun
neðri deildar, en landkjörið ræður
úrslitum um stöðvunarvald í efri
deild. það er athugunarvert, að
Fiamsóknarflokkurinn þarf 28 þing-
sæti af 42 til að ná meira hluta í
háðum deildum, og má miklu breyta
tii þess að aðstaða hans versni að
mun. Rás viðburðanna á síðasta
þingi sýnir, að hreinn meiri hluti í
sameinuðu þingi veitir ekki mikið
vald. það er skipun deildanna, sem
úrslitum veldur. Og má telja það
einn höfuðveikleika flokksins frá
siðustu kosningum, að hafa meiru
hluta sameinaðs þings, án þess að
geta ráðið úrslitum í báðum dcild-
um. það lokkaði til stjórnarmynd-
unar, ári tryggingar fyrir því, að
geta kornið fram helztu nauðsynja-
málum í báðum deildum, en allt
sem mál i skiftir þarf samþykki
beggja deilda. Á næsta þingi verður
lagt fram stjórnarfrumvarp um
kjördæmamálið, og þarf enginn að
óttast, að þar verði í megindráttum
gengið lengra en þegar hefir verið
samþykkt að fært sé af þingflokk
Franrsóknar með stuðningi helztu
áhrifamanna flokksins. Hagsmunir
Frarrisóknarflokksins og jöfnun á
áhrifa- og kosningarrétti fellur betur
saman en þeir ætla, sem ekki hafa
brotið þetta mál til mergjar. Yfir-