Tíminn - 12.02.1944, Page 2
62
TÍMITVN, laHgarclagiim 12. felir. 1944
16. hlað
Hímtrtn
Laugardttyur 12. febr.
Ffogur slórmál
íslenzkur landbúnaður á
framundan mörg stór verkefni.
Fjögur verkefni ber þó einna
hæst.
Fyrsta verkefnið er skipu-
lagning landbúnaðarframleiðsl-
unnar. Steingrímur Steinþórs-
son búnaðarmálastjóri hreyfði
því máli rækilega á seinasta
búnaðarþingi. Það kaus sér-
staka milliþinganefnd til að at-
huga málið. Hlutverk hennar er
að kynna sér hvaða framleiðslu-
þættir landbúnaðarins eigi að
eflast, hverjir kunni þegar að
fullnægja þörfunum og hvernig
framleiðslunni skuli skipt milli
einstakra héraða með tilliti til
framleiðsluskilyrða. Er það vit-
anlegða stórkostlegt velferðar-
mál fyrir landbúnaðinn, að
framleiðsía hans beinist jafnan
inn á réttar brautir og fram-
leiðsluskilyrðin séu réttilega
hagnýtt.
Annaff verkefniff er að koma
rekstri landbúnaðarins í full-
komið nýtízkuhorf. Hann verð-
ur að byggjast á vel ræktuðu,
véltæku landi, ef hann á að þola
samkeppnina við aðra atvinnu-
vegi. Frumvarp Framsóknar-
flokksins um viðauka við jarð-
ræktarlögin stefnir að þessu
marki. Tilgangur þess er að
koma þvi til leiðar, að innan 10
ára verði allur landbúnaður
stundaður á ræktuðu, véltæku
landi. Til þess að ná slíkum ár-
angri, þarf ríkið að auka fram-
lög sín til kaupa á afkastamikl-
um ræktunarvélum og koma
þarf á fót sérlærðum vinnu-
flokkum, er vinna að ræktun-
inni fyrir bændur. Opinber
framlög til slíkrar ræktunar
þurfa líka að stóraukast.
Þriffja verkefniff er bygging
nægilegrar stórrar áburðarverk-
smiðju til að fullnægja þörfum
landbúnaðarins. Án nægilegs á-
burðar kemur ræktun landsins
vitanlega ekki að fullum notum.
Vilhjálmur Þór atvinnumála-
ráðherra hefir tekið þetta mál
upp, þar sem frá því var horfið
af stjórn Hermanns Jónassonar.
Fjórffa verkefniff er raflýsing
sveitanna. Það er ekki hægt að
ætlast til þess, að fólk uni í
sveitunum við miklu minni þæg-
indi en hægt er að verða að-
njótandi annars staðar á land-
inu. Auk þess myndi rafmagnið
á margan hátt létta störfin í
sveitunum. Að tilhlutun Fram-
sóknarflokksins fjallar nú sér-
stök milliþinganefnd um málið.
Undirstaða þess, að hægt sé
að leysa þessi verkefni landbún-
aðarins, er vitanlega að afla
fjármagns til þeirra. Hér, eins
og endranær, eru peningarnir
afl þeirra hluta, sem gera skal.
Hvernig er hægt að afla fjár-
magnsins? Ekki hafa bændurn-
ir það. Þótt þeir hafi safnað lít-
ilsháttar ' fé, sumir 'hverjir, þá
mun það vart hrökkva til húsa-
bóta og annara slíkra endur-
bóta, er tafizt hafa vegna stríðs-
ins. Ekki er heldur fé í ríkis-
sjóði. Samt eru peningarnir til,
miklu meiri en nokkuru sinni
áður. Vegna óheilbrigðs fjár-
máiaskipulags hafa þeir lent í
höndum tiltölulega fárra kaup-
sýslumanna og stórútgerðar-
manna, er eigi munu verja því
til landbúnaðarins eða sjávar-
útvegsins, heldur til persónu-
legrar . eyðslu og ýmsrar vafa-
samrar gróðabrallsstarfsemi.
Ef landbúnaðurinn á að eiga
þá framtið, sem honum ber,
verða allir unnendur hans að
sameinast um, að hann fái sinn
réttláta skerf af því fé, sem er
nú í höndum braskaranna, til
áðurgreindra umbótamála
sinna. Það er um þetta réttlæt-
ismál • og viðreisnarmál, sem
bændur þurfa að sameinast.
Meff því eru bændur ekki að
sameinast um neinar óheil-
brigffar stéttarkröfur,því aff við-
reisn landbúnaffarins er ekki
síffur mál þjóffarinnar en þeirra.
Þeir, sem prédika fyrir bænd-
um. að þeir eigi að sameinast
til að lækka skattá á stórgróð-
anum, eru raunverulega að
prédika það fyrir bændum, að
þeir eigi að sameinast gegn um-
bótamálum sínum. Þ. Þ.
Steingrímiir Steínpórsson:
ikáldið á Litln-itrönd
Helgafellsútgáfan er í þann veginn að hefja heildarút-
gáfu á ritum Þorgils gjallanda, og mun Arnór Sigur-
jónsson búa ritsafnið undir prentun. Er gert ráð fyrir
að það verði fimm bindi, nálægt tuttugu arkir hvert.
Auk áður prentaðra rita skáldsins munu meðal annars
verða i því tvœr stórar skáldsögur, „Seingróin sár“ og
„Snœfríðarþáttur,“ er hann lét eftir sig i handriti —
Fyrsta bindi ritsafnsins á að koma út síðsumars eða á
hausti komandi.
Steingrímur Steinþórsson búnaðarmálastjóri,. sem
lifði œskuár sín undir sama þaki og skáldið og hreifst
ungur af þeim menningarstraumum, sem léku um Þing-
eyjarsýslu á uppvaxtarárum hans og knúðu Þorgils gjall-
anda til bókmenntaafreka, lýsir i grein þessari skáldinu
og bóndanum á Litluströnd.
I.
Síðustu áratugir
19. aldar voru á-
taka- og umbrota-
tímar í Þingeyjar-
sýslu.
Fyrsta samvinnu-
félag landsins var
stofnað 1882 í ein-
hverri hörðustu
illviðrahrynu, sem
yfir landið hefir
gengið. Enn hefir
þjóð vor ekki nema
að nokkru leyti
kunnað að meta,
hversu mikið hún
á að þakka þing-
eysku bændunum,
sem næstu áratug-
ina eftir stofnun
Kaupfélags Þing-
eyinga stóðu í
þrotlausri baráttu
við erlent auðvald
og kaupmanna-
vald, stutt af
skammsýnum, aft-
urhaldssömum ís-
lendingum, er voru ■
þjónar og fylgismenn hinna er-,sem höfðu barizt gegn því, að
lendu drottna — hinna erlendu j sveltitilraun Þórðar Guðjónsen
selstöðukaupmanna, sem ekk- j gegn félagsmönnum í K. Þ.
ert höfðu þekkt áður, annað en heppnaðist og borið sigur úr
Þorgils gjallandi (Jón Stefánsson)
undirgefni
þingeysku
verzlunar-
blinda hlýðni og
bændanna íslenzku.
Sá sigur, sem
bændurnir unnu í
málunum síðustu áratugi hinn-
ar 19. aldar, í baráttu við hina
dönsku selstöðuverzlun, vannst
vegna fórnfýsi og ' samtaka
þeirra. Og þótt einstakir for-
ustumenn hafi þar brotið ísinn
og'staðið í fylkingarbrjósti, þá
hefðu þeir orðið að gefast upp
fyrir ofureflinu, ef liðsmennirn-
ir, sem að baki þeim stóðu,
hefðu ekki verið jafn einbeittir
og samhuga og raun gaf vitni.
En það var á fleiri sviðum
mannlegs lífs en verzlunar og
viðskipta, sem vorleysing fór
um lendur Þingeyjarsýslu síð-
ustu áratugi hinnar 19. aldar.
Hin unga kynslóð, sem þá
br^uzt til valda, heimtaði rót-
tækar breytingar á fornum
erfðavenjum og kenningum.
Bókasöfn og lestrarfélög voru
stofnuð. Málfunda- og skemmti-
félög risu upp, og þar voru rædd
þjóðfélagsleg vandamál og bók-
menntaleg viðfangsefni tekin
til meðferðar. Unglingaskólar
voru stofnaðir í nokkrum sveit-
um, sem veittu hinni fróðleiks-
þyrstu æsku nokkra þekkingu,
þótt þeir stæðu aðeins yfir
nokkrar vikur í senn. Ungir
menn lærðu erlend tungumál
og kynntust erlendum bók-
menntum, aðallega frá Norður-
löndum. Kreddum og erfikenn-
ingum buðu hinir ungu menn
birginn. Einkum þótti ungu
kynslóðinni þá kirkjan vera
íhaldssöm og vanaföst. Prest-
arnir urðu í augum þeirra ímynd
hræsni, skynhelgi og vanafestu.
Þeir heimtuðu, að öll bönd, sem
heftu frjálsa hugsun, væru
hlífðarlaust slitin.
Kjarni þessarar nýju stefnu
var fólginn í því að uppræta
hið rótlausa og fúna í lífi ein-
staklinga og þjóða. Segja sann-
leikann hlífðarlaust, hver sem
í hlut átti. Það var raunsæis-
stefnan í íslenzkum bókmennt-
um, sem þessir fulltrúar þing-
eyskrar alþýðumenningar komu
til liðs við og veittu mikilvægt
fylgi.
Við, sem vorum að komast til
vits og ára upp úr aldamótun-
um síðustu, urðum varir við
þennan þyt og vorum snortnir
af honum. Fi'umherjar K. Þ.,
býtum í þeirri baráttu, urðu í
okkar huga fullkomnar fyrir-
myndir og foringjar, sem sjálf-
sagt væri að fylgja. Þeir, sem
beittu sér fyrir nýjungum á
sviði annara félagsmála og
menningarmála, áttu óskipt
fylgi okkar unglinganna,_ sem
þá vorum að alast upp. Og þeir,
sem voru frumherjar á vettvangi
bókmennta, ruddu nýjungum
braut á því sviði, heimtuðu fullt
frjálsræði fyrir hugsanir sínar,
hvað sem erfðavenjur og kenni-
setningar segðu, urðu nokkurs
konar dýrlingar í okkar augum.
Sá Þingeyingur, sem á síðasta
tug 19. aldar og fyrsta tug
þeirrar tuttugustu, fór eldi um
hug hinnar ungu kynslóðar í
Þingeyjarsýslu og miklu víðar
um land, með rithöfundarstarfi
sínu, var bóndinn Jón Stefáns-
son, sem tók sér rithöfundar-
nafnið Þorgils gjallandi.
II.
Árið 1892 kom fyrsta bók Þor-
gils gjallanda út. Það voru smá-
sögurnar „Ofan úr sveitum".
Kverið var ekki stórt og_ lét lít-
ið yfir sér. Smásögur þessar
vöktu mikla eftirtekt, einkum
þegar kunnugt var, að höfund-
ur þeirra var smábóndi norður
í Mývatnssveit, sem engrar
skólamenntunar hafði notið.
Þeir, sem ritdæmdu þessa fyrstu
bók Þorgils gjallanda, höfðu að
vísu margt við hana ^ð athuga
— þóttust__ sjá sterk áhrif frá
norskum skáldum, töldu málinu
all-ábótavant og sögurnar að
ýmsu leyti gallaðar. En þær
vöktu eftirtekt, einkum sá til-
finningahiti og ákafi, sem í
ljós kom, — og hversu ófeim-
inn höfundur var að segja skoð-
anir sínar afdráttarlaust, þótt
þær brytu algerlega í bág við
ríkjandi skoðanir og venjur. Þá
varð þess og strax vart, með hve
miklum innileik, hlýju og sam-
úð höfundur tók svari þeirra,
sem miður voru settir, hvort
heldur var efnalega eða af öðr-
um ástæðum.
Þorgils gjallandi hefir sjálfur
lýst því, hvað það var sem kom
honum til þess að gerast rit-
höfundur. Hann segir svo í árit-
unarorðum með „Ofan úr sveit-
um“, rituð árið 1910, eða fáum
árum áður en hann andaðist:
„í huga mínum var uppreisn
og ólga gegn ýmsum venjum og
kreddum. Ég gat ekki þagað. Þá
sköpuðust sögurnar. Ósjálfrátt
var söguformið hendi nær en
ritgerðarsniðið. Dæmin voru nóg
til að benda huganum í áttina;
þó tók ég ekki neinn einstakan
mann til framleiðslu".
Það, sem knúði Þorgils gjall-
anda til ritstarfa, var sann-
leiksást hans annars vegar, en
stolt hans og sjálfstæði hins
vegar. Hann varð að segja sam-
tíð sinni hug sinn — benda á
þaö, sem honum þótti varhuga-
verðast og hættulegast í menn-
ingu og venjum samtíðarinnar.
Eftir útkomu „Ofan úr sveit-
um“ komu margar smásögur
eftir Þorgils gjallanda í ýmsum
tímaritum. Sumpart voru það
dýrasögur, sem strax vöktu
mikla . eftirtekt, en sumpart
smásögur um önnur efni. Þá
birtust og allmargar greinar
eftir hann í blöðum þessi árin.
Það var því ekki svo lítið, sem
birt var eftir Þorgils á áratugn-
um 1892—1902, þegar þess er
gætt, að hann var einyrkja-
bóndi, sem aðeins hafði kvöld-
vökur og nætur til ritstarfa.
Árið 1902 kom út á Akureyri
skáldsagan „Upp við fossa“. Það
er án efa mesti viðburður á
rithöfundarferli Þorgils gjall-
anda, og jafnframt mjög merk-
ur atburður í bókmenntasögu
íslands. Þessi saga er mesta
skáldverk höfundarins. Almennt
er viðurkennt, að „Upp við
fossa“ sé fyrsta sveitalífssagan,
er út kom hér á landi, sem jafn-
ist á við sögur Jóns Thoro^d-
sen — og standi þeim fyllilega
jafnfætis. Þó getur ekki ólíkari
rithöfunda. Hin mikla alvara og
ástríðuþungi, sem einkennir
Þorgils gjallanda, og þó einkum
þetta aðalskáldrit hans, er í al-
gerri andstöðu við hinn létta
blæ og „húmor“, sem er yfir
sögum Jóns Thoroddsen. Eng-
um getur því í hug dottið, að
Þorgils hafi tekið sér hann til
fyrirmyndar, þótt hann hins
vegar teldi Jón Thoroddsen eitt
af höfuðskáldum vorum. „Upp
við fossa“ er brautryðjandaverk
í íslenzkri skáldsagnagerð.
„Upp við fossa“ vakti geysi-
lega eftirtekt, en dómar um
söguna voru mjög misjafnir.
Sumir merkisklerkar landsins
prédikuðu gegn henni í kirkjun-
um, vegna þess hve ósiðsöm og
spillandi sagan væri. Gamlar
æruverðar hefðarmaddömur
krossuðu sig og blöskruðust yfir
þeim óþverra, sem kæmi úr
penna höfundar. Dæmi munu
vera til þess, að póstafgreiðslu-
menn hafi eyðilagt póstpakka
með bókinni, til þess að forða á
þann hátt fólki frá því að hnýs-
ast í þessa hættulegu, „sið-
spilltu" bók. Þessar viðtökur eru
næg rök fyrir því, að hér var
merkilegt skáldrit á ferðinni.
Rit, sem risti svo djúpt í kaun
samtíðarinnar, að hrikti í ýms-
um kreddum og vanaböndum
þjóðfélagsins, gat ekki verið
neitt miðlungsverk. Hin aldraöa
kynslóð um síðustu aldamót
hneykslaðist miklu meir á þess-
ari sögu Þorgils gjallanda, en
núlifandi kynslóð á ýmsu í rit-
um Halldórs Kiljans Laxness.
Sér í lagi voru það prestarnir,
sem þóttust eiga um sárt að
binda, því að oftast voru þeir í
sögum Þorgils ímynd hræsni og
skynhelgi. En Þorgils eignaðist
strax sína aðdáendur. Ýmsir
hinna yngri manna skipuðu sér
um hann, hófu sögur hans til
skýja, ef til vill um skör fram.
Allir, sem ritdæmdu „Upp við
fossa“, viðurkenndu, að hún
væri merkilegt skáldverk, og um
geysimiklar framfarir væri að
ræða, um meðferð efnis og máls,
frá því að „Ofan úr sveitum“
kom út.
Ég ætla mér ekki þá dul að
ritdæma „Upp við fossa“ hér.
Tel mig ekki heldur til þess
færan. En ég er þess fullviss, að
hún verður ávallt talin eitt af
höfuðskáldverkum íslenzkra
bókmennta og að íslenzk bók-
menntasaga verður aldrei skrif-
uð svo, að þeirrar bókar verði
ekki gétið og þess storms, sem
hún vakti í lognmollu þeirri,
Bókabálknr
„TRAUSTIR SKULU HORN-
STEINAR HÁRRA SALA“
Eins og í heimsstyrjöldinni
fyrri er nú mjög um það talað,
að upp af rústum ófriðarins
skuli rísa nýr heimur, þar_ sem
öllum mönnum og þjóðum verði
búið réttlátt frelsi og raunveru-
legt öryggi við friðsamleg störf.
Sir William Beveridge
Hafa fleiri bækur heldur en
tölu verður á komið verið rit-
aðar um þetta hin síðustu miss-
eri, og er þar á ýmsa vegu
fjallað um megindrætti hinnar
miklu nýskipunar, er menn ráð-
gera, eða einstaka þætti þess
vandamáls, sem sambúð mann-
anna á þessari jarðkringlu okk-
ar er. Skoðanir manna, tillögur
og sjónarmið eru raunar all-
sundurleit, og lætur það að lík-
um. En bak við þessi rit öll
stendur sá vilji að láta blóð-
akurinn bera þann ávöxt, að
fórnirnar hafi ekki verið einskis
færðar.
Um tvö mikilvæg atriði ber
mjög að sama brunni hjá flest-
um, sem til þessara mála hafa
lagt: í fyrsta lagi: þjóðir heims
hafa í þessu stríði, þegar líf
þeirra pg hugsjónir eru í veði,
fært þær fórnir og áorkað þeirri
einbeitingu, sem á friðartimum
myndu margfaldlega endast til
þess að skapa almennari og
traustari hagsæld en nokkurt
þjóðfélag hefir enn haft af að
segja. í öðru lagi: ef hinar sam-
einuðu þjóðir bera sigur úr
býtum — og þess viröist ekki
langt að bíða — þá er það
grundvallarskilyrði þess, að
friðurinn verði farsæll og eigi
aðeins nýtt vopnahlé, að þær
standi að öllu leyti við yfirlýs-
ingar um frelsi, jafnrétti og
heiðarleik í samskiptum.
Tvær bækur, sem um þessi
mál fjalla, hafa þegar verið
þýddar á íslenzku, önnur ensk
en hin amerísk, báðar mjög
merkar, hvor á sinn hátt. Eru
það „Traustir hornsteinar“, rit
enska prófessorsins Sir Willi-
ams Beveridges, þýtt af Bene-
dikt Tómassyni skólastjóra,
nýkomið út á vegum Menning-
ar- og fræðslusambands alþýðu,
og „Nýr heimur“ eftir Wendell
L. Willkie, er Guðjón Ó. Guð-
jónsson gaf út í lok síðasta árs.
*
„Traustir hornsteinar" er
safn greina og erinda um fé-
lagsleg öryggismál. Skipaoi
enska stjórnin hann sem kunn-
ugt er til þess að gera áætl-
anir og tillögur um framtíðar-
skipan slíkra mála í Bretlandi.
Sir William Beveridge segir, að
hornsteinar félagslegs öryggis
séu atvinna, heilbrigði, sæmi-
leg híbýli og þekking. Hann tel-
ur, að sérhver maður eigi ský-
lausan rétt til einfaldra lífs-
gæða, og þjóðfélaginu beri
skylda til þess að sjá'um, að all-
ir fái notið þeirra. Enginn megi
safna auði fyrr en þeirri þjóð-
félagsskyldu hafi verið fullnægt.
Úrræði Beveridge eru mjög víð-
tækar almannatryggingar, þar
sem allir sitji við sama bovö,
bæði ríkir og fátækir, þótt hann
að hinu leytinu ‘telji til dæmis
atvinnuleysistryggingu lítilfj ör-
legar sárabætur fyrir atvinnu-
missi og leggi á það mikla á-
herzlu, að vinnuaflið verði hag-
nýtt og atvinnuleysinu útrýmt.
— Annars er rit þetta þess eðlis
og efni þess svo samanþjappað,
að ekki. verður gerð grein fyrir
því í fám orðum. Fólk verður að
lesa það.
*
Bók Willkies er tvíþætt —
annars vegar ferðasaga hans til
Afríku, Miðjarðarhafslanda,
Rússlands, Kína og Síberíu,
hins vegar ályktanir hans og
tillögur um nýjan, samvirkan
heim, sem hann sér í deiglunni.
Skírskotar hann þar í senn til
mannkynssögunnar og víðtækr-
ar þekkingar sinnar á heimsmál
; unum. Varar hann mjög við
hvers konar undanbrögðum um
röggsamlega og afdráttarlausa
framkvæmd þeirra hugsjóna,
er liggja til grundvallar bar-
áttu hinna sameinuðu þjóða.
Þar verði eitt yfir alla að ganga,
hvíta menn og svarta, kristna
menn og heiðingja. Samgöngu-
og viðskiptatækni sé nú komin
á það stig, að jörð okkar sé einn
V/endell L. Willkie
heimur — ein órjúfanleg heild,
sem hljóti öll að sæta sama rétti
og sömu skyldum. Meðal
Araba, Kínverja og þjóða í Mið-
Asíu, er staðið hafa í stað um
þúsundir ára, segir hann sé að
hefjast ein stórkostlegasta við-
reisnar- og vakningaröld í sögu
mannkynsins, og það væri eitt
hið mesta glapræði, ef vest-
rænar þjóðir hyggðust að
standa gegn þessari þróun af
ótta við vöxt þeirra og viðgang.
*
Af sæg annarra bóka um þessi
mál skal aðeins tveggja getið
lauslega. Heitir önnur þeirra
„The World of Four Freedoms“
(Heimur hins fjórþætta frelsis)
erindi, er Sumner Welles, sem
var aðstoðarutanríkismálaráðh.
Bandaríkjanna, hefir flutt.
Gerir hann þar grein fyrir
styrjaldarmarkmiðum Banda-
ríkjamanna og úrræðunum, sem
beita skuli til þess að ná þeim.
Hin er eftir þekktan kristni-
boða í Arabíu og heitir „Meet
the Arab“. Talar hann þar máli
arabísku þjóðanna, sem nú eru
að vakna til vitundar um rétt
sinn og mátt eftir aldalanga
kyrrstöðu. Hefir höfundur þess-
arar bókar dvalið fjörutíu ár í
Arabíu og er gagnkunnugur öll-
um málum austur þar.
er hér á landi var ríkjandi í
bókmenntalegu tilliti um alda-
mótin síðustu.
Árið 1910 kom þriðja aðalverk
Þorgils gjallanda út. Það voru
„Dýrasögur" hans. Var þar sum-
part safnað saman eldri sögum,
sem birzt höfðu áður, en að
nokkru birti Þorgils þar nýjar
dýrasögur. Viðtökur voru hinar
beztu. Voru dómar manna mjög
á einn veg um það, Æð þetta
væri ágæt bók. Síðasta sagan í
dýrasögunum var „Heimþrá",
perlan í bókinni, og án efa ein-
hver áhrifamesta og listræn-
asta smásaga, sem samin hefir
verið á íslenzka tungu.
Þegar Þorgils gjallanda er
minnzt sem rithöfundar, verður
ekki fram hjá því gengið að
nefna þá hlið bókmenntastarf-
semi hans, er snerti sveitina
hans. Handskrifuð sveitablöð
höfðu um alllangt skeið verið
gefin út í Mývatnssveit. Ritaði
Þorgils löngum mikið í þau. Þá
flutti og Þorgils mjög oft ræð-
ur á skemmtisamkomum. Skrif-
aði hann slíkar ræður alltaf og
flutti þær þannig. Loks flutti
hann oft eftirmæli við jarðar-
farir. Fátt af þessu hefir birzt
á prenti, enda margt ritað um
dægurmál þess tíma. En þó
fæst ekki heilsteypt mynd af
Þorgils gjallanda sem rithöf-
undi, nema rannsökuð sé þessi
hlið á ritstörfum hans — og þarf
að birta úrval þess á prenti. Allt
ber það merki hins sérstæða
persónulega ritháttar hans, og
(Framh. á 3. síðu)