Tíminn - 11.03.1944, Blaðsíða 2

106
TÍMIM, laiigardaginn 11. marz 1944
27. blað
^lmtrm
Gudmuudur Eínarsson
frá Miðdals
Laugardaffur 11. marz
Lokaþátturinn
Alþingi það, sem nú hættir
störfum að sinni, mun jafnan
talið í röð merkustu þinga. Þótt
ófriðvænlega horfði upphaflega
í stórmálinu, sem því var ætlað
að leysa, tókst að ná fullu sam-
komulagi um allt, sem nokkru
máli skipti, og þingið undirbjó
einhuga og samhent í hendur
þjóðinni, að slíta til fullnustu
hin óeðlilegu stjórnmálatengsli
við Dani og stofna íslenzkt þjóð-
veldi á komanda vori.
Það mun vissulega ekki fara
hjá því, að þessi einhugur Al-
þingis vekji athygli annara
þjóða. Það má tvímælalaust
fullyrða, að hann verður okkur
mikill styrkur út á við.
Það má líka telja fullvíst, að
þessi einhugur Alþingis hafi
mikil áhrif innanlands. Al-
þingi hefir sýnt þjóðinni,
hvernig vinnubrögðum skuli
háttað í þessum málum. Það
hefir staðið saman, þrátt fyrir
deilur og sundurlyndi að öðru
leyti. Það hefir gert skyldu sína.
Nú er það þjóðarinnar að gera
slíkt hið sama.
Þegar saga lokaþáttarins í
sjálfstæðisbaráttunni, sem nú
er að enda, verður skráð, mun
margra manna að góðu getið,
en án efa mun þó hlutur Her-
manns Jónassonar talinn þýð-
ingarmestur. Undir forustu hans
náðist fullt samkomulag um
heimflutning æðsta valdsins 10.
apríl 1940, þegar Danmörk hafði
verið hernumin. Fyrir atbeina
han.? náðist líka fullur samhug-
ur, þótt ískyggilega horfði um
stund, um yfirlýsingarnar 17.
maí 1941. Loks átti hann drýgst-
an þátt í því, að þinginu tókst
að sameinast aftur um málið
við lokaafgreiðslu þess nú.
í þessu sambandi má og minn-
ast tveggja þýðingarmikilla at-
burða í stjórnartíð Hermanns’
Jónassonar, er mjög hafa styrkt
þjóðina út á við. Annar er synj-
unin á beiðni Þjóðverja um flug-
hlunnindi hér á landi. Fáir at-
burðir hafa vakið meiri athygli
á íslendingum né sýnt öllu bet-
ur 'vilja þeirra til að varast
óeðlilegan ágang stórvelda.
Hinn er herverndarsamningur-
inn við Bandaríkin. Með honum
sýndu íslendingar tvennt: Að
þeir höfðu fullan samhug með
lýðræðisþjóðunum og vildu
ástunda góða sambúð við þau
stórveldi, er mestu ráða á Norð-
ur-Atlantshafi, meðan þau virða
frelsi og fullveidi íslands. Þessi
tvö atriði hljóta að vera megin-
grundvöllurinn undir utanríkis-
stefnu íslands á komandi árum.
Andstæðingar Hermanns
Jónassonar hafa stundum vilj-
að rangtúlka þau ummæli hans,
þegar brezku hermennirnir
komu til landsins, að íslending-
ar ættu að taka þeim sem gest-
um. Það hefir verið sagt, að þau
hafi túlkað of mikla velvild.
Góðir gestir ekki aðeins koma,
heldur líka fara. Annars mis-
bjóða þeir gestavináttunni.
Meðan Bandamannaher þurfti
að vera hér, vegna öryggis ís-
lands og frelsisbaráttunnar í
heiminum, gátu íslendingar. og
áttu að taka þeim sem gestum.
En gestavináttan þrýtur í
þessu tilfelli, eins og öðrum, ef
gesturinn verður óeölilega þaul-
sætinn. Með umræddum um-
mælum hefir H. J. því vissu-
lega túlkað hug íslendinga til
setuliðsins, ekki sízt með því
tilliti til framtíðarinar, er allt-
af verður þeim ríkara í huga.
Eins og á var minnst í upp-
hafi, þíður það verk þjóðarinn-
a? að leggja seinustu íiönd á
hið mikla frelsisverk, sem beztu
menn hennar hafa unnið að um
áratugi. Þingið hefir vísað henni
veglnn. í atkvæðagreiðslunni
20.—23. maí verður þjóðin að
sýna öllum heiminum, að í þessu
máli er aðeins til ein stefna og
einn vilji á íslandi. Þá er lagð-
ur sá grunnur að framtíð hins
íslenzka lýðveldis, er eigi verð-
ur haggað og eggja mun þjóð-
ina til drengilegs starfs og bar-
áttu, þegar þörfin er mest.
Þ. Þ.
Bygging þjóðminja
- og listasafnshúss
Fyrir nokkru var að því vikið i Tímanum, hve brýn
nauðsyn vœri á, að hafizt yrði handa um- byggingu mynd-
arlegs húss yfir listasöfn þjóðarinnar. Fcrmaður Félags
íslenzkra myndlistamanna, Guðmundur Einarsson frá Mið-
dal, áréttar fyrri ummœli blaðsins um þetta efni með grein
þeirri, sem hér fer á eftir, cg bendir sérstaklega á þá lausn,
að byggt verði hús, þar sem þjóðminjasafnið og listasafn-
ið geti verið i sambýli, um sinn. Jafnframt víkur
Guðmundur að þvi nýmœli, að íslenzkum myndlistamönn-
um verði kostur á að skipta um myndir i listasafni rik-
isins, ef báðum aðilum, forráðamönnum safnsins og höf-
undum verkanna, þykir vel á því fara. Einnig stingur hann
upp á því, að listamönnum verði gefinn kostur á verðlauna-
keppni um stór verkefni.
Ýmsir mætir menn hafa á
síðari árum í ræðum og ritum
hreyft því, hversu aðkallandi sé
að reisa myndlistasafnhús.
Mál þetta hefir fengið furðu-
lega daufar undirtektir, beinlín-
is verið þagað i hel. Fyrir um 20
árum síðan, er háborgar-hug-
myndin var rædd sem mest, þá
þótti sjálfsagt að ætla safnhúsi
fyrir málverk stað við sunnan-
vert Skólavörðutorg, við hlið
Hnitbjarga. Var það vel til fall-
ið og eðlilegt, en svo hefir nú
skipazt, að lóð sú hefur verið
mjókkuð svo með byggingum
við Freyjugötu, að varla eru til-
tök að byggja hæfilegt safnhús
þarna.
Til mála hefir komið að
hyggja yfir forngripasafnið um
leið, og væri það að ýmsu leyti
eðlileg ráðstöfun.
Skipulagsnefnd borgarinnar
hefir nú til umsagnar beiðni um
hæfilega lóð fyrir slíkt hús frá
þjóðminjaverðinum, Matthíasi
Þórðarsyni, og Félagi íslenzkra
myndlistarmanna. Efast höf-
undur þessarar greinar eigi um,
að hinn rétti staður verði fund-
inn mjög bráðlega.
✓
Eins er vert að geta þess, að
listvinur einn hér i borginni
hefir gefið 15.000 krónur til
verðlaunasamkeppni um teikn-
ingar að slíku safnhúsi.
Því verður ekki mótmælt, að
heppilegt sé, að fé væri fyrir
hendi, er lóð og hæfilegir upp-
drættir lægju fyrir, og væri eigi
ofrausn, þótt jafnhliða stofnun
lýðveldis íslendinga yrði fortíð-
ar landsins og framtíðar minnst
með því að leggja ríflega upp-
hæð til slíkrar byggingar.
Það má deila um, hvort tími
sé til þess kominn að reisa
myndlistasafnhús, en eigi um
hitt, að reisa verði hús fyrir
þjóðminjasafnið. Yrði hins veg-
ar reist slík bygging við hæfi
framtíðarinnar, myndi verða
nægjanlegt rúm fyrir mynd-
listasafnið í þeim hluta bygg-
ingarinnar, sem þjóðminjasafn-
ið þyrfti ekki að nota fyrst um
sinn. — Síðar mætti svo aðskilja
söfnin og byggja nýtt hús fyrir
málverkasafn ríkisins.
í sambandi við þetta mál vil
ég minnast á atriði, sem snertir
myndlistamenn almennt.
Væri nú ástæða til að gagn-
skoða safn ríkisins og gefa lista-
mönnum kost á að skipta um
myndir, ef báðir aðiljar teldu,
að myndir hefðu verið keyptar
til safnsins, sem listamönnum
og safninu væri enginn sómi að
sýna þjóðinni. Jafnframt vil ég
beina þeirri áskorun til hins op-
inbera, að það tryggi ríkinu kaup
á beztu verkum, er fram koma
á almennum sýningum og
einkasýningum, einnig að það
gefi listamönnum tækifæri til
verðlaunakeppni um stór verk-
efni. Slíkt hefir verið tíðkað
minna en skyldi. Síðustu 25 ár-
in man ég ekki til, að nein slík
keppni hafi verið háð meðal
myndlistamanna.
(Framh. á 4. síðu)
Guðmundur Einarsson frá Miðdal,
formaður Félags íslenzkra myndlistamanna.
Páll Þorsteinsson, alpm.:
r
Islenzk viðhorf
Á sjónarhól.
Hin ægilega heimsstyrjöld, er
nú geisar, hefir þegar staðið
fjögur og hálft ár. Allan þann
tíma hafa voldugustu þjóðir
jarðarinriar vegizt og einbeint
orku sinni og auðæfum að tor-
timingu. Þótt mörg þau spor, er
mannkynið hefir markað á
göngu sinni um þennan heim,
séu blóði drifin, hefir það aldrei
fyrr troðið slíka helvegu sem hin
síðustu misseri. Styrjaldaræðið
sannar áþreifanlega, að hugvit
mannsins og _þekking er eigi
einhlítt til farsældar, sé hjarta
eigi með, er undir slær. Hug-
vitið verður manninum hefnd-
argjöf, ef siðgæðið bíður lægra
hlut í viðskiptunum, þá er auð-
æfum jarðarinnar umsvifalaust
sóað í ótakmarkaða eyðilegg-
ingu, snilli mannkynsins og orku
beint að því að skapa vítisvélar
til sóknar gegn því sjálfu, svo
að hegðun þess verður einn
hrunadans. Röskun sú, er nú-
tímastyrjöld skapar ófriðarað-
ila, nær til alra þátta þjóðlífsins
frá því stærsta til hins smæsta.
yinn aldraði maður sér ávöxt
langrar ævi eyðilagðan á auga-
bragði, en vá og vonarvöl við
hvers manns dyr. Æskumaður-
inn er rifinn upp frá störfum og
allar fyrirætlanir hans um eigin
hag jafnskjótt að engu gerðar.
iVerðmætin, sem fjöldinn hefir
iskapað með iðjúsemi og erfiði,
verða einskis virði, sjálft lífið
lítils metiþ.
Heimsstyrjöld sem þessi
markar varanleg spor. Mikið af
! því, sem eyðist, verður aldrei
bætt, og mörg sárin á vettvangi
ófriðarins eru svo djúp, að mik-
ið þarf til að fylla þau og græða.
— En þeir fáu, sem njóta þeirr-
ar giftu að geta talizt hlut-
lausir áhorfendur, auðgast á
ýmsan hátt á neyð annarra.
Eins dauði verður annars líf.
Fyrir því móta áhrif styrjald-
arinnar viðhorf einstaklinga og
þjóða á ýmsa lund, efla bölsýni
eða bjartsýni, eftir því hvernig
aðstæðurnar eru.
Aðstaða Norðmanna og ís-
lendinga eru glögg dæmi í þessu
efni. Norðmenn hafa ekki á-
stæðu til bjartsýni. Þeir hafa
orðið að þola hinar mestu hörm-
ungar og raunir undanfarin ár.
Land þeirra liggur í sárum,
verðmæti þeirra fótumtroðin,
þjóðin sjálf hneppt í viðjar ó-
frelsis og kúgunar. En þrátt
fyrir alit fá þrautirnar ekki yf-
irunnið þrek þeirra og staðfestu
eða bölið kúgað þá. Sennilega
hefir norska þjóðin aldrei fund-
ið betur en nú, hvers virði henni
er föðurlandið og hve dýrmætt
frelsið.
Páll Þorsteinsson.
Þrátt fyrir allt halda Norð-
menn vörð um þjóðerni sitt,
tungu og menningu. Það eru
þeim blys, sem birtir af gegnum
myrkva styrjaldarinnar.
Við íslendingar höfum borið
giftu til þess að geta staðið ut-
an við megin átök ófriðarins.
íslenzka þjóðin hefir ekki þurft
að horfast í augu við verulega
hættu af völdum hans,' þegar
frá er tekin sjómannastéttin.
Öldurót ófriðarins hefir skolað
hér á land meiri auðæfum en
dæmi eru til áður í sögu lands-
ins. Það hefir aukið bjartsýni
þjóðarinnar. En það þarf sterk
bein til að þola góða daga.
Bjartsýni getur breytzt í léttúð,
og margur verður af aurum api.
Nokkur ástæða er til að ætla, að
velmegun okkar kunni að valda
veiklun á ýmsum sviðum þjóð-
lífsins. Það er því ómaksins vert
Bókabálknr
LJÓÐASAFN KÁINS.
Vestur-íslendingurinn Káinn
er kunnast kýmniskáld á ís-;
lenzka tungu — sannur „Geysir j
gamanyrða“, eins og Guttormur j
Guttormsson komst að orði í
ljóði. Það má því til tíðinda telj-
ast í bókmenntaheiminum, að
seint á þessu ári kemur vænt-
anlega út heildarsafn ljóða hans
K. N. Júlíus
(Káinn)
og vísna. Er það Bókfellsút-
gáfan, sem gefa mun ljóðasafn
Káins út, — nýtt bókaforlag, er
hóf útgáfustarfsemi síðastliðið
ár og gaf þá meðal annars út
„Blítt lætur veröldin", eftir
Guðmund G. Hagalín og „Jör-
und hundadagakonung", eftir
enska rithöfundinn Rhys Da-
vies. —
Eins og kunnugt er gáfu ýms-
ir vinir Káins út „Kviðlinga“
hans í Winnipeg árið 1920, en
heldur var þeirri útgáfu áfátt.
Fylgdu til dæmis engar skýr-
ingar vísunum, sem þó hefði
verið nauðsynlegt, til fullkomins
skilnings á því, sem í þeim felst.
Auk þess skorti á, að í þeirri
bók væru allir kviðlingar Káins,
er þess væru verðir að koma fyr-
ir almenningssjónir. Þessi bók
er í mjög fárra höndum hér á
landi og nú ófáanleg með öllu,
svo að það var fyrir margra
hluta sakir kominn tími til þess,
að ljóðum Káins yrði gerð betri
skil. — Annars má hnýta því
hér við, að við heima-íslending-
ar höfum verið undarlega tóm-
látir um vestur-íslénzku skáld-
in og verk þeirra. Mörg góðskáld
vestra eru þorra manna hér alls
ókunn. Fólk kannast jafnvel
ekki við nöfn þeirra, hvað þá, að
það viti nokkur skil á því, sem
þau hafa bezt ort eða ritað.
Dr. Rögnvaldur Péturssón
tókst á hendur að safna vísum
og kvæðum Káins, að honum
látnum. En dr. Rögnvaldur dó
frá því starfi, og tók þá dr. Ric-
, fyrir íslenzku þjóðina að ganga
á sjónarhól á þessum tímamót-
um, glöggva sig á ástandi þessa
^tíma og gefa gaum að þjóðleg-
um verðmætum sínum, máli og
menningu. Þjóðinni mun þá bezt
farnast á braut frelsisins, að
Vér metum ei miljónir einar,
vér miðum auðlegð hjá þjóð
við landeign í hugsjónaheimi
og hluttak í íþróttasjóð.
Uppeldismál.
Saga fyrri alda sýnir gleggst,
að örlögþættir þjóðanna eru
spunnir í sál einstaklinganna,
hinir sterkustu stundum í sál
eins manns eða örfárra. Þetta
ber vott um það gildi, er ein-
staklingurinn hefir fyrir hvert
þjóðfélag, og brýnir fyrir okkur
þá ábyrgð, er á hverjum manni
hvílir. í sálum mannanna eiga
allar framfarir upptök sín og
aðalbrunn. Allt, sem mannkyn-
ið á, hefir vaxið upp af hug-
sjón einhvers einstaklings. En
kraftar mannsins eflast aðeins
við rétta æfingu. í þeirri æf-
ingu er hin sanna menntun
fólgin, sem er undirstaða allra
þjóðþrifa. Því smærri sem þjóð-
in er, því meira virði er henni
hver einstaklingur. Því færri
sem við erum, því meira verður
að treysta á mátt hvers eins.
Hver maður er gæddur vissum
hæfileikum, háður ákveðnum
erfðum. En erfitt er að segja
fyrirfram, hvað óræktaður reit-
ur getur gefið í arð. Það kemur
í ljós, þegar hann er tekinn til
ræktunar og sannast fyrst við
fullkomna ræktun.
hard Beck prófessor upp þráð-
inn. Er nú lokið þessu verki og
Safnið senn búið til prentunar.
Hefir Richard Beck skrifað þær
skýringar, sem þörf er á, að
fylgi kviðlirigunum.
Gert er ráð fyrir, að samtíð-
armaður Káins vestra riti ævi-
sögu hans, sem fylgja skal ljóða-
safninu, og enn mun annar
skrifa um skáldskap hans. Loks
er fyrirhugað, að nafnkenndur
Vestur-íslendingur skrifi for-
mála að bókínni.
Káinn hét Kristján Níels
Jónsson áður en hann hvarf
vestur um haf. Var Níelsar-
nafnið sótt til Níelsar skálda,
sem var afabróðir hans. Þegar
vestur kom, tók hann síðara
nafn bróður síns, er kominn var
vestur á undan honum, upp sem
ættarnafn. Nefndist hann eftir
það K. N.'Júlíus. Síðar breyttist
þetta K. N. í Káinn í framburði,
og við það nafn er skáldfrægð
hans tíðast tengd.
Hann var Eyfirðingur að ætt,
fæddur 7. apríl 1860, og fór
vestur frá Akureyri, átján ára
gamall. ísland sá hann aldrei
síðan. Var hann fyrst í Winni-
peg, en fluttist þaðan til Minne-
sóta-ríkis í Bandaríkjunum og
síðar til Norður-Dakóta. Hann
var sjálfmenntaður að mestu og
var fátækur maður alla ævi og
all-slarkgefinn. Hann lézt 25.
október 1936, þá á 77. aldurs-
ári. Hafði hann þá dvalið vest-
an hafs í 58 ár. Landar hans í
Vesturheimi buðu honum á al-
þingishátíðina 1930, en hann
vildi ekki þekkjast það — þóttist
þá of ^amall til langferða.
„UM ÓKUNNA STIGU“.
Nýtt bókaútgáfu-fyrirtæki,
sem nefnist Snælandsútgáfan
er nýstofnað hér í bæntim. Send-
ir það um þessar mundir fyrstu
bók sína, sem bæði er stór og
myndarleg, á markaðinn. Heitir
hún „Um ókunna stigu“ og hef-
ir að geyma safn erinda, sem
haldin hafa verið í félagi land-
könnuða í New York.
Herma þættir þessir frá ýms-
um framandi löndum og þjóð-
flokkum, svo og svaðilförum,
landafundum og ýmsum afrek-
um merkra könnuða og fræða-
þula. Er bók þessi í senn
skemmtileg aflestrar og hinn
mesti sjóður margvíslegs fróð-
leiks.
í formála bókarinnar segir
svo:
„Þeir (þ. e. þættirnir) eru
flestir um ferðir ungra manna,
sem leita ævintýra og mann-
rauna. Einn hefir lent á Suður-
hafseyju, líkt og Róbínson, ann-
(Framh. á 4. síðu)
Svo er og urn hæfileika mann-
anna. Uppeldið í riernsku og
æsku ræður miklu um vöxt
hvers manns og um það, hver
vaxtarstefnan verður. En um
uppeldið er einkum á tvo aðila
að treysta: heimilið og skólann.
Heimilið er vé hvers einasta
manns, skjól hans og hvíldar-
staður, enda verndar ríkisvald-
ið friðhelgi þess. Það á einnig
að vera hyrningarsteinn upp-
eldis og þjóðlegrar menningar.
Þar stendur vagga barnsins og
þar þurfa að vera að verki
hendur, sem hlúa af alúð að
veikum vísi mannlegs þroska. Á
heimilinu er hverju barni fyrst
haslaður völlur til gamanleika
og gagnlegs starfs.
í þúsund ár hefir íslenzka
þjóðin búið dreifð um sveitir
landsins. Samgöngur voru treg-
ar og samskipti manna lítil.
Heimilin voru að jafnaði all-
fjölmenn og eins konar ríki út
af fyrir sig. Heimafengin gæði
voru nýtt til hins ýtrasta. Hver
bóndi gat með sanni sagt svipað
og skáldið:
Löngum var ég læknir minn,
lögfræðingur, prestur,
smiður, kóngur, kennarinn,
kerra, plógur, hestur.
Við þessa atvinnuháttu og þau
skilyrði, er þeir skapa, var upp-
eldi íslenzku þjóðarinnar bund-
ið öldum saman. í samlífi við
íslenzka náttúru og harðri glímu
við erfið framleiðslustörf öðl-
aðist öll þjóðin þroska sinn fram
til síðustu áratuga. Við þessi
skilyrði varð hin þjóðlega menn-