Tíminn - 28.03.1944, Blaðsíða 3

33. blað
TÍ}1I\\, þriðjmlagiim 28. marz 1944
135
Sexlugur:
GuðmundurVilhjálmsson
bóndi á Syðra-Lóni
Guðmundur Vilhjálmsson |
bóndi á Syðra-Lóni á Langanesi
á sextugs afmæli 29. marz.
Hann er fæddur á Skálum á
Langanesi 29. marz 1884. For-
eldrar hans voru hjónin Sigríð-
ur Davíðsdóttir og Vilhjálmur
Guðmundsson, er lengst bjuggu
á Ytri-Brekkum í sörnu sveit.
Afi Guðmundar, sem hann er
heitinn eftir, var bóndi á Skál-
um, en fluttist til Vesturheims
ásamt konu sinni, Aðalbjörgu, á
efri árum, en bræður Vilhjálms
gerðust bændur í Dakotaríki. Á
Skálum hafði ættleggur þeirra
frænda búið í hundrað ár sam-
fleytt, er Guðmundur eldri fór
vestur. Foreldrar Sigríðar voru
Þuríður Árnadóttir frá Sveins-
strönd við Mývatn og Davíð
Jónsson frá Lundarbrekku í
Bárðardal, en þau hjón fluttust i
úr Báröardal austur að Heiði á
Langanesi laust eftir 1860. Vil-
hjálmur og Sigríður bjuggu um
tíma á Skálum, en fóru þaðan '
að Eldjárnsstöðum og loks að
Ytri-Brekkum. Friðrik Guð- 1
mundsson (þessu fólki óskyld- ’
ur), sem skrifaði endurminn-1
ingar sínar vestan hafs á gam-
alsaldri, telur Vilhjálm „jafn-
merkastan" bænda á Langanesi
um síðustu aldamót, og óhætt1
er um það, að hann var þar í J
fremstu röð. Á yngri árum var,
Vilhjálmur aflamaður og harð- ■
fengur til sæfara. Smiður var
hann góður og búsýslumaður.
Sigríður var gáfukona talin,
sköruleg húsfreyja og vel met-
in. Hún hafði hlotið nokkura
skólamenntun, sem þá i^r ótítt
um konur. Sjö börn þeirra hjóna
náðu fullorðinsaldri, og er
Guðmundur á Syðra-Lóni elzt-
ur þeirra.
Guðmundur Vilhjálmsson ólst i
upp með foreldrum sínum og j
mun þar hafa vanizt því I
snemma að eyða ekki tímanum;
að óþörfu og bjóða erfiðleikum |
birginn. Átján ára gamall fór j
hann í búnaðarskólann í Ólafs- ,
dal og útskrifaðist þaðan árið,
1904. Það þykir mér eigi ólíklegt,
ef Guðmundur hefði verið ára- ;
tug yngri, að hann hefði þá
freistað lengra náms, því að til j
þess skorti hann eigi hæfileika. j
Var hann m. a. snemma reikn-
ingsmaður góður og sýnt um
meðferð fjármála. Frá Ólafsdal
hvarf hann heim aftur að Ytri-
Brekkum, en hóf síðar að reisa
nýbýlið Jaðar. Voru húsakynni
úr torfi og timbri og eigi mikil,
enda land býlisins lítið (þess má
geta, að bærinn, sem Guðmund-
ur byggði á Jaðri, brann nú í
vetur).
Vorið 1910 kvæntist Guð-
mundur Herborgu Friðriksdótt-
ur, Erlendssonar i Ási i Keldu-
hverfi, Gottskálkssonar, ágætri
konu. (Móðir Herborgar er Guð-
munda Jónsdóttir, sem enn er
á lífi, rúmlega áttræð, í Sand-
fellshaga í Öxarfirði). Hófu þau
þá búskap á Jaðri og bjuggu
þar fyrstu árin. Stundaði Guð-
mundur þá sjó meðfram til að
koma fótum undir búskap sinn
og lagði hart að sér við það, því
að hann var sjóveikur jafnan.
Þá bar það við, að jörðin Syðra-
Lón, eða mestur hluti hennar,
var boðinn til kaups. Var verðið
svo hátt, að talið var á fárra
manna færi þar um slóðir. Þótti
það því tíðindum sæta, er það
spurðist, að Guðmundur á Jaðri
hefði fest kaup á jörðinni, svo
ungur maður og eigi fésterkur,
en Guðmundur sá glöggt kosti
jarðarinnar og eygði úrræði til
að standa straum af kaupverð-
inu, þótt hátt væri. Fluttust
þau hjón að Syðra-Lóni árið
1913 með elztu börn sín og hafa
átt þar heima síðan.
Bærinn Syðra-Lón stendur við
sjó skammt utan við Þórshöfn,
og er þorpið byggt í landi jarð-
arinnar. Kom nálægð kaup-
túnsins sér vel, er Guðmundur
tók að sinna þar störfum að
staðaldri. Eigi voru efni til mik-
illa framkvæmda á jörðinni
fyrstu árin. En árið 1925 byggði
Guðmundur stórt íbúðarhús úr
steinsteypu. Hefir hann og slétt-
að tún jarðarinnar og aukið til
muna, veitt á engjar, lagt vatns-
leiðslu langa leið til bæjar, kom-
ið upp girðingu til fjárgeymslu,
endurnýjað útihús o. fl. Hefir
hann rekið allstórt bú á jörð-
inni hin síðari ár.
Árið 1911, meðan Guðmundur
var enn á Jaðri, stofnaði hann,
ásamt sjö mönnum öðrum,
Kaupfélag Langnesinga á Þórs-
höfn, og var honum þegar falin
forstaða þess. Starfaði félagið
sem pöntunarfélag fyrst um
sinn. Þá voru tvær nokkuð stór-
ar kaupmannaverzlanir á Þórs-
höfn (og 1—2 minni), önnur
gömul og öflug útlend verzlun.
Átti því félagið við ramman reip
að draga, en laust eftir heims-
styrjöldina fyrri var þó meiri
hluti viðskipta á verzlunarsvæði
Þórshafnar kominn í hendur
þess. Félaginu var breytt í
venjulegt kaupfélag án pönt-
unar árið 1919. Einnig setti það
upp útibú á Bakkafirði. Var
Guðmundur kaupfélagsstjóri til
ársloka 1930, en hætti þá því
starfi og sneri sér að búskap
sínum, er hann hafði lítt getað
stundað hin síðari ár.
En auk búskaparins hefir
Guðmundur haft nógu að sinna,
þótt hann hætti kaupfélags-
stjórn. Hann hefir verið oddviti
Sauðaneshrepps síðustu 18 ár-
in, skattanefndarmaður og
skólanefndarformaður um hríð,
formaður hafnarnefndar Þórs-
hafnar síðan hafnarlög voru
sett fyrir þann stað, endurskoð-
andi K. L. nokkur ár eftir 1930
og fleira. Hann er áhugasamur
um þjóðmál og hefir lengi verið
formaður Framsóknarfélags
Langnesinga, fylgist vel með
því, sem fram fer, og er betur
heima í landslögum en títt er
um þá menn, er ólærðir kallast
í þeim efnum.
Heimilið á Syðra-Lóni hefir
löngum verið fjölmennt og um-
svifamikið. Þeim Herborgu og
Guðmundi hefir orðið tólf
mannvænlegra barna auðið, sjö
sona og fimm dætra. Eru öll á
lífi og flest uppkomin, en sum
nú eigi lengur í foreldrahúsum
Tvær bróðurdætur Guðmundar
hafa alizt þar upp að nokkru, og
sum barnabörn þeirra hjóna
dvelja þar nú. Synir þeirra sum-
ir leita nú út á sjóinn að hætti
föðurfrænda sinna, en dvelja þó
mikið heima. Svo má segja, að
þau Syðra-Lóns hjón hafi byggt
„skála sinn á þjóðbraut þvera“
eins og segir í Eyrbyggju, og
varla líður sá dagur, að ekki
beri þar gesti að garði, og oft
marga, er beina þiggja og ýmsa
fyrirgreiðslu. Eins og fyr var
sagt, er skammt til þorpsins, og
byggist það í áttina til bæjarins
en þjóðvegurinn utan af Nesi
liggur með túngarði. Og fleiri
koma þar en leið eiga, því að
„til góðs vinar liggja gagnvegir,
þótt sé firr of farinn“. Á Syðra
Lóni þykir ýmsum fagurt að sjá
niður yfir hallandi tún að lóni
því, er þar verður við sjóinn og
bærinn hefir nafn af, en „æðar-
múganna marrandi kurr“ fyllir
eyrun mjúkum klið á vorin.
Guðmundur Vilhjálmsson er
„þéttur á velli og þéttur í lund“,
og mörgum hefir hann orðið að
liði með ráðum og dáð, enda oft
til hans leitað. Ég hygg það eigi
fjarri, að hann hafi formanns-
lund, enda af formönnum kom-
inn. Hann er hreinskilinn al-
vörumaður og hversdagsgæfur,
en manna glaðastur og bros-
hlýjastur meðal vina á góðri
stund. Hann er sönghneigður
maður og ann mjög ljóðum og
lögum æsku sinnar — og sveit
sinni með opnu hafi og bláum
fjöllum. G. G.
Knúfs saga Rasmussens
Knútur Rasmussen var einn hinn merkasti og giftu-
drýgsti landkönnuður, er uppi hefir veriff, og afbragð
flestra manna marga hluti. Hann ferðaffist árum saman
um byggðir Eskimóa í heimskautalöndunum og gerþekkti
siði þeirra og menningu, enda sjálfur að nokkru leyti af
Eskimóum kominn í móðurætt. Verður hér rakin saga
hans, eins og Pétur Freuchen, danski rithöfundurinn,
sem nú er nýkominn til Svíþjóðar, nánasti samverka-
maður og félagi Knúts Rasmussens, segir hann í bók
sinni, „Knud Rasmussen som jeg husker ham.“
ÞAÐ VAR undradrengur, sem fæddist á prestssetrinu í Jakobs-
höfn í Grænlandi 7. júnímánaðar 1879. Foreldrar hans voru
einnig sjaldgæf merkishjón.
Faðir hans, séra Kristján Rasmussen, átti búsetu í Grænlandi
í 28 ár. Hann var ferðagarpur mikill og víðkunnur fyrir dugnað
sinn. Eitt sinn þjónaði hann fimm brauðum í senn og ók þá
vetrarlangt, án nokkurrar viðstöðu nema af völdum ofviðra, milli
sóknanna, til þess að prédika og inna af höndum prestsverk.
Hann var hverju mannsbarni kunnur um gervallt Norður-Græn-
land og mjög ástsæll. Sú saga var sögð af honum í Danmörku, að
hann hafði eitt sinn ætlað að róa með nokkrum félögum sínum
yfir til Málmeyjar. Úti á miðju Eyrarsundi kom upp deila í bátn-
um, og reiddist Rasmussen. Spratt hann þá á fætur, steypti sér í
sjóinn og synti heim til Kaupmannahafnar. Þegar félagar hans
komu heim, sat Kristján Rasmussen, stud. theol., í herbergi
sínu i Garði og las skræður sínar eins og hversdagslega.
Móðir Knúts var mjög sérkennileg kona. Faðir hennar hét
Knútur Fleischer, danskur maður, fæddur í Grænlandi og lifði
þar alla ævi. Þótt danskur væri, talaði hann einvörðungu norsku,
því að foreldrar hans voru fæddir og uppaldir í Noregi. Hann
varð nýlendustjóri í Grænlandi og maður vel efnaður.
Knútur Fleischer kvæntist fátækri og umkomulausri stúlku,
grænlenzkri, er hann fann aðframkomna af hungri í hreysi einu
í Kristjánsvon. Hún var heiðin og hreinn Eskimói að kyni, en
það sýndi sig fljótt, að hún var bæði námgjörn og vel gefin.
Þau eignuðust mörg gáfuð börn, og eitt í hópi þeirra var móðir
Knúts Rasmussens, eins og áður hefir verið sagt.
Hús prestsins í Jakobshöfn var tvílyft, og var uppistaðan eik-
arbjálkar miklir. Svo traust var þessi bygging, að hún er enn
bústaður prestsins í Jakobshöfn. Þarna óx Knútur litli upp. Gerð-
ist hann snemma tiltektasamur og hélt fast við skoðanir jsínar og
fyrirætlanir. Þegar hann átti að fara á fætur á morgnana gekk
oft í brösum að fá hann til þess að klæða sig. Það var svo ótal
margt annað, sem fangaði huga hans.
Það var siður prests að kveðja heimilisfólkið saman til bæna-
gerðar á hverjum morgni, og var þá ekki ótítt, að Helga mág-
kona hans yrði naumt fyrir með drenginn og það enda þótt
barnfóstran veitti henni slíkt lið, sem hún mátti.
„Farðu nú í sokkana þína,“ sagði barnfóstran bænarrómi.
Helga frænka reyndi að gera sig sem myndugasta. En allt kom
fyrir ekki. Hann þurfti fyrst að horfa stundarkorn á Diskóeyna,
er reis sólglitrandi og brött úr sæ vestur í flóanum.
Svo voru ætíð stórir ísjakar á floti úti á Jökulfirðinum. Þeir
voru einkennilegir að lögun, sumir eins og tröllaborgir með gnæf-
andi turna, aðrir marrandi í sjónum, og skutu upp hvelfdri kryppu.
Hvaðan komu þær, þessar undarlegu jakaborgir, og hvert fóru
þær? Hann heimtaði svar við spurningúm sínum, og þau svör
gáfu tilefni til nýrra spurninga. Síðan vildi hann fá að heyra
sögu eða ævintýr, og allt varð þetta að gerast áður en hann fór
í sokkana.
Ætti veiðimaður leið fram hjá, beindist öll athygli hans að
því. Það var heldur skemmtilegra að sjá hann róa kajaknum
yfir víkina heldur en láta þvo sig og kemba.
Það var auðveldara að fást við Me systur hans og Kristján litla
bróður hans. Þau voru undanlátssamari. En við Knút var að-
eins eitt ráð vænlegt: að slá á strengi tilfinninga. Ef hann
hélt, að hann hefði misboðið einhýerjum eða gert honum rangt
til, varð hann á svipstundu ljúfur sem lamb og vildi allt gera til
þess að bæta fyrir brot sitt.
Fáum áttu þau systkinin jafn mikið upp að unna sem Helgu
móðursystur sinni, enda elskuðu þau hana öll. En ærið voru
þau samt brellin við hana. Hún bjó, ásamt móður sinni, á neðri
hæðinni á prestssetrinu, og þar kenndi hún börnunum. En oft
gekk kennslan skrykkjótt, þvi að uppátæki krakkanna voru
mörg og ótrúleg, og þar gekk Knútur jafnan á undan og var
verstur viðureignar. Meðal tiltækja hans var það, að liggja
ævinlega á grúfu þvert yfir stól, þegar hún hlýddi honum yfir
sálmana, sem hann átti að læra. Landafræði var honum snemma
allhugleikin, en ekki fékkst hann samt til þess að læra hana,
nema hann mætti sitja á gólfinu undir stofuborðinu meðan
hann var að því. Einu sinni laumaðist hann brott, þegar hann
átti að fara að læra lexíur sínar. Helga frænka leitaði hans
lengi, bæði úti og inni, en fann hann hvergi. Það fannst hon-
um svo gaman, að hann faldi sig eftir þetta á hverjum degi,
þegar leið að kennslustundunum, ýmist úti í hundagarðinum
eða í kolageymslunni, og kom alls ekki inn fyrr en hann hafði
verið leitaður uppi.
En nú hafði hann spennt bogann of hátt, því að Helga lýsti
því yfir, að hún myndi ekki kenna börnunum lengur. Hún
kvaðst ætla að leggjast út og verða að fjallavofu — og það var
hið ægilegasta, sem hægt var að hugsa sér í Grænlandi. Hún
gerði sig jafnvel líklega til þess að leggja af stað.
Og henni var það vorkunnarmál, þótt hún hótaði hörðu. Það
var nefnilega ekki aðeins, að engu tauti yrði komið við Knút,
heldur ól hann líka hvers konar ósiði og óþekkt upp í systkin-
um sínum, sem jafnan litu upp til hans og reyndu að tileinka
sér alla hans hætti.
Börnin hlupu grátandi á eftir Helgu og báðu hana að snúa
við. „Nei, nei, frænka,“ sögðu þau. „Komdu heim, frænka. Við
skulum alltaf vera þæg og góð.“
Og loks lét hún að orðum barnanna.
Knútur minntist þess oft síðar, hve hræddur hann hefði
orðið, er hann hélt, að frænka sín væri að ganga brott. Þetta
var skelfilegasti dagur bernsku hans.
Þannig skiptist á gleði og sorg í uppvexti barnanna.
Séra Kristján var mjög oft í ferðalögum, og ekill hans, God-
man að nafni, var í vitund Knúts bezti ekill í heimi. Síðar á
ævinni varð honum tíðrætt um þenna mann, sem bjó til fyrstu
hundasvipuna hans og lofaði honum svo oft að sitja á sleðanum,
þegar hann sótti vatn til heimilisnota. Hann varð mjög hrifinn
af þessum sleðaferðum, og sex ára gamall ákvað hann að verða
góður sleðamaður. „Ég ætla að verða eins og „Gojmaj" þegar
ég verð stór.“ En raunar var þessi Godman heldur lélegur ekill.
Samband ísl. samvinnufclaga.
S AMVINNUMENN!
Þegar eldsvoða ber aff höndum, brenna ná-
lega í hvert sinn óvátryggðir innanstokks-
munir.
Frestið ekki að vátryggja innbú yðar.
Innilegt þakklæti vottum við öllum þeim, er sýndu okk-
ur hluttekningu við andlát og jarðarför
Jóns Árnasonar
héraðslæknis.
Sérstaklega þöltkum við héraðsbúum Öxarfjarðarhéraðs
fyrir vináttu þeirra og hjálpfýsi.
VALGERÐUR SVEINSDÓTTIR og börn.
'------—-----------------------—---—------
Alúðar pakkir til vina minna, er mundu eftir
mér á fertugsafmœli mínu, 20. marz.
GEIR GUÐMUNDSSON,
Lundum.
Mnnið
að í HEIMSKRiNGLU eru
300 myndli*
efitir Sræga listamesm.
Má sendast ófrímerkt:
Ég undirrit. gerist hér með áskrifandi að
HEIMSKRIN GLU .............
/
Box 2000 — Reykjavík
r
Arnesingasaga
komía
Náttúrulýsing Arnessýslu, fyrri|
hluti fyrsta bindis hinnar fyrir-
huguðu Árnesingasögu er kom-|
in út. Ritstjóri Árnesingasögu ert
Guðni Jónsson magister, en|
þetta bindi hafa þeir Guðmund-
ur Kjartansson jarðfræðingur^
frá Hruna og Steindór Stein-
dórsson menntaskólakennari?:
skrifað.
Náttúrulýsing Árnessýslu er?
stór og myndarleg bók, skemmti-j
leg og fróðleg, prýdd fjörutíuf
myndum og teikningum, vönd-
uð að öllum frágangi.
Látið ekki undir leggjast aðj
Guðmundur Kjartansson eignast jafn merkt rit sem Ár-j
jarðfræðingur frá Hruna. nesinga sögu.
Bókina má panta í Víkingsprenti eða frá
aðalútsölunni:
Bókabúð
Lárusar Blöndal
Skólavörðustíg 2
54S444444444444444IÍ444444444444444444444444ÍS4444Í44444444444Í444Í4444444444443