Tíminn - 11.05.1944, Side 1

RITSTJÓRI:
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
ÚTGEPANDI:
PRAMSÓKNARFLOKKURINN.
PP.ENTSMIÐJAN EDDA h.f.
Símar 3948 og 3720.
RITSTJÓRASKRIFSTOFUR:
EDDUEÚSI, Llndargötu 9 A.
Síirar 2353 og 437:
APGREIÐSLA, INNHEIMT.
OG AUGLÝSINGASKTI—77 OFA:
PDDUirÚSI, ' indargötu 9A.
Síml 2323.
28. árg.
lípykjavík, fimiutudaglim 11. maí 1944
49. blað
Sjötugur lístamaður
í dag hylla íslendingar einn
gofgasta son þjóðarinnar sjö-
tugan. Það er Einar Jónsson
myndhöggvari, hinn mikli and-
legi höfðingi og brautryðjandi
íslenzkrar höggmyndalistar.
Einar er sem kunnugt er,
fæddur að Galtafelli í Hreppum,
sonur Jóns bónda Bjarnasonar
og Gróu Einarsdóttur, konu
hans, er þar bjuggu röskan
mannsaldur.
Einar Jónsson, myndhöggvari.
Haustið 1891 fór hann að
heiman í fyrsta skiptið og dvaldi
þá um veturinn við verzlunar-
skólanám í Reykjavík. Ári síð-
ar, veturinn 1893, sigldi hann til
Kaupmannahafnar og hóf list-
nám þar. Höfðu listrænir hæfi-
leikar hans komið snemma í
ljós og hugur hans mjög hneigzt
í þá átt. Var hann hin næstu ár
1 Kaupmannahöfn og stundaði
bæði nám í listaháskólanum og
hjá S. Sinding, er þá þótti á-
gætastur myndhöggvari á Norð-
urlöndum.
Árið 1902 tókst hann ferð á
hendur til Rómaborgar, og lagði
þaðan leið sína um Vín, Ung-
verjaland og Þýzkaland. Hafði
hann þá þegar getið sér góðan
orðstír, og hlaut hann á þessum
misserum meðal annars þá við-
urkenningu, að höggmynd eftir
hann var sýnd í Vínarborg meðal
listaverka hinna færustu lista-
manna álfunnar.
Árið 1903 bjó hann ferð sína
til Lundúna, og sama ár dvaldi
hann um skeið í Hollandi.
Árið 1911 kom hann heim til
íslands til þess að gera styttu
Jóns Sigurðssonar, er nú stendur
á Austurvelli. Þrem árum síðar,
um það bil, er heimsstyrjöldin
fyrri skall á, flutti hann búferl-
um heim til íslands, eftir að hafa
gefið landinu listasafn sitt.
Hann sat þó skamma stund
um kyrrt að því sinni. 1917 fór
hann til Vesturheims til þess að
gera minnismerki Leifs heppna.
Var hann vestra nokkuð á þriðja
ár, lengst af í Fíladelfíu.og síðan
hálft ár í Danmörku, eftir að
hann kom aftur austur um haf-
ið. Árið 1920 kom hann loks al-
kominn heim til íslands. Hafði
hann þá þrjátíu ár ævi sinnar
sinnar lifað lengst af í framandi
löndum í tveim*heimsálfum.
Hér er ekki kostur að lýsa
listamannsafrekum Einars. Þau
eru bæði mikil og sérstæð og
hafa kostað hann langa, harða
linnulausa baráttu og mörg von-
brigði, sem jafnan fylgja slíkri
baráttu og hljóta að hafa orkað
á jafn næmgeðja mann sem
hann. Sigurinn hefir orðið dýr-
keyptur — en þó sannarlega þess
verður, er hann hefir kostað.
Þó væri freklega hallað réttu
máli, ef sagt væri, að íslendingar
hefðu ætíð búið vel að Einari
Jónssyni og listaverkum hans, er
hann gaf þó þjóðinni til þess að
firra hana þeirri skömm og því
tjóni, að þau dreifðust um allar
jarðir meðal framandi manna.
Nú um langt skeið hefir safnið
verið lokað almenningi, og þeir,
sem til þekkja, segja, að málning
öll sé dottin af veggjum og lista-
verkin skjöldótt af leka og slaga.
(Framh. á 4. slSu)
Frjálsir Danír höiðn
engln aiskipti ai
konungsskeytínu
Ríkisstjórnin hefir sent blöð-
unum svohljóðandi tilkynningu
til birtingar:
„Vegna. orðróms, sem gengur
hér, um að fundur danskra
sendiherra og frjálsra Dana f
London kunni að hafa átt þátt
orðsendingu konungs, sem
hingað barst 4. maí, leyfir ríkis-
stjórnin að hafa eftir sér, að
hún hefir fengið fulla vissu um
að fundur þessi hefir engan þátt
átt í því að nefnd orðsending
var gefin út.“
í viðbót við þessa tilkynningu
ríkisstjórnarinnar, þykir rétt að
skýra frá því, að „Dansk Tid-
end“ í London hefir skýrt frá
því, að á umræddum fundi hafi
verið minst á sjálfstæðismál
fslendinga, og hafi formaður
frjálsra Dana, Christmas Möller,
þá m. a. sagt, að Danir yrðu að
líta svo á, að íslendingar gerðu
það, sem þeir sjálfir álitu rétt-
ast, og sambúð þjóðanna myndi
enn batna að stríðinu loknu.
fflikil vanþekking sænskra blaða
á sjálfstæðismálum íslendinga
Þekkíngarlaus skrii erleudra blaða muu eugu breyfa um
ákvarðanír íslenzku þjóðarínnar
Nýlega hafa borizt hingað ummæli þriggja sænskra blaða, þar
sem gætir hins fyllsta. þekkingarleysis á sjálfstæðismálum ís-
lendinga. Eru ummælin glöggt dæmi þess, hve norrænni samvinnu
er enn áfátt, því að ekkert samstarf getur verið traust án gagn-
kvæmrar þekkingar og skilnings. Mættu þessi ummæli vel verða
til þess, að unnið yrði að öflugri kynningu hinna norrænu þjóða
að stríðinu. loknu, því að þar verður að finna traustasta grund-
völlinn fyrir samstarfi þessara þjóða.
Hin umræddu ummæli sænsku blaðanna fara hér á eftir:
Æskulýðsfundur um
lýðveldísmálíð
Almennur útifundur um lýð-
veldisstjórnarskrána og sam-
bandsslitin verður haldinn n.k.
sunnudag hér í Reykjavík og
hefst hann kl. 4 e. h. við Alþing-
ishúsið. Fundurinn er boðaður
af eftirtöldum félögum: Ung-
mennafélagi Reykjavíkur, Stúd-
entaráði háskólans, Félagi ungra
Framsóknarmanna, Fél. ungra
jafnaðarmanna, Heimdalli og
Æskulýðsfylkingunni. Ræðu-
menn verða auglýstir síðar. Af
hálfu Fél. ungra Framsóknar-
manna talar Friðgeir Sveinsson
kennari.
Fulltrúar félaganna tala af
svölum Alþingishússins, en
Lúðrasveit Reykjavíkur leikur á
milli ræðanna og í upphafi
fundar.
Æskufólk Rvíkur mun vafa-
laust fjölmenna á fund þennan
til þess að láta í ljós vilja sinn
í þessum málum.
SVENSKA DAGBLADET, sem
er íhaldsblað, gerir fyrst hernám
íslands og Danmerkur að um-
talsefni og segir síðan:
„Hernám landa getur verið ó-
líks eðlis, en það felur þó allt af
í sér óþolandi ok á sjálfsákvörð-
unarrétti þjóðanna. Það er eins
og það hafi átt að vera einhver
sálræn fróun í því fyrir íslend-
inga undir slíkum kringum-
stæðum að losna við sambandið
við Danmörku. Það var augljóst
mál, að innrás Þjóðverja í Dan-
mörku myndi hafa einhverjar
afleiðingar fyrir sambandið
milli fslands og Danmerkur."
Því næst skýrir blaðið frá
gangi sjálfstæðismálsins og
samþykktum Alþingis í því; en
þar á eftir segir það orðrétt-
„Hvað ísland snerti voru þær
(samþykktir Alþingis) ekki á
neinn hátt óvæntar eða drama-
tískar; en fyrir Danmörku fólu
þær í sér vissan sársauka. Sú
mikla óánægja, sem þessi vott-
ur íslenzkrar skilnaðarhreyf-
ingar vakti í Danmörku, og jafn-
vel varð vart í Svíþjóð, hefir
ekki haldið aftur af íslending-
um í því að fylgja málinu eftir.“
Síðan segir blaðið um orð-
sendingu konungs: „Kristján
konungur neytir með öðrum
orðum neitunarvalds síns á móti
fyrirætlunum íslenzkra stjórn-
arvalda, sem þar af leiðandi
verður að líta á sem stjórnar-
skrárbrot, mjög líkt því, sem
frámið var 7. júní 1905. Það er
enginn efi á, að konungurinn
hefir stuðning dönsku þjóðar-
innar í þessu máli og svo mikið
er hægt að segja, að í Svíþjóð
skilja menn og viðurkenna til-
finningar dönsku þjóðarinnar og
finna í þessu sambandi ekki til
neinnar meinfýsi vegna þeirrar
afstöðu, sem Danmörk tók 1905.
Það er líka sorglegt á þessum
tímum, þegar allir tala um nán-
ari norræna samvinnu í framtíð-
inni, að þau tengsl, sem fyrir
hendi eru, skuli vera slitin að
því er virðist að ástæðulausu.“
STOCKHOLÍMSTIDNINGEN,
sem er íhaldssamt blað, segir:
„Þrátt fyrir alla þá gömlu og
sterku samúð, sem við Svíar
höfum haft og höfum með ís-
landi og frændþjóð okkar þar,
verður þó að segja, að við lít-
um sömu augum á þetta mál og
Kristján konungur og Danir.
Það hefir vakið undrun okkar
og komið illa við okkur, hvað
íslendingar hafa gert sér mikið
far um, að flýta þróuninni, því
að við getum ekki séð neinar
raunhæfar ástæður til þess með
því að enginn íslendingur læt-
ur sér sennilega detta í hug að
danska þjóðin og hinn sameigin-
legi konungur hennar og þeirra
sé með neinar ráðagerðir um
Vörusala Kaupiélag-s Borgfírðínga
nam 10.7 míljónum kr. síðastliðíð ár
Aðalfundur Kaupfélags Borg-
firðinga var haldinn í Borgar-
nesi dagana 28. og 29. apríl s. 1.
Fundinn sátu 45 fulltrúar, auk
stjórnar, framkvæmdastjóra og
endurskoðenda, svo og nokkrir
gestir.
Öll vörusala félagsins og
starfsgreina þess, bæði aðflutt-
ar vörur og framleiðsluvörur
félagsmanna nam samtals 10.7
milj. króna.
Mjólkursamlagið tók á móti
rúml. 2.5 milj. lítrum af nýmjólk,
og hafði mjólkurmagnið aukizt
nokkuð frá árinu áður. Meðal-
fita mjólkurinnar reyndist
3.609%.
Úr mjólkinni var framleitt:
7659 kassar dósamjólk, 148.2
smál. af skyri, 82 smál. af rjóma,
27.7 smál. af smjöri, 47 smál. af
mjólkurosti, 7 smál. af mysu-
osti.
Vörusala Mjólkursamlagsins
nam 4 milj. króna samtals.
Mjólkin var greidd með 26 aur-
um pr. fitueiningu allt árið, og
höfðu þá innleggjendur fengið
um eina krónu fyrir hvern innl.,
lítra meðalfeitrar mjólkur í árs-
lok. Fundurinn ákvað 22 aura
uppbót af eftirstöðvum mjólk-
urreiknings, á hvern lítra, og
verður þá endanlegt verð til
framleiðenda að meðaltali 121.67
aurar á lítra.
Fjárslátrun s. 1. haust varð
mun meiri en árið áður, eða nál.
16 þús. fjár, og áætlunarverð
þeirra afurða nam 1,5 milj.
króna. Innlögð ull var 27 smál.
og áætlunarverð hennar um 100
þús. kr.
Allar uppbætur, sem félagið
greiddi á framleiðsluvörur
bænda frá árinu 1942, námu 868
þús. króna, e<i greiddi arð og í
stofnsjóð félagsmanna 222 þús.
kr.
Skuldir allra viðskiptamanna
félagsins við það í árslok voru
62 þús. kr. Innieignir þeirra í
reikningum námu 1840 þús. kr.
og höfðu aukizt á árinu um 600
þús. kr„ en auk þess höfðu inn-
stæður manna . í Innlánsdeild
vaxið um 845 þús. kr. Allar inn-
stæður viðskiptamanna í reikn-
ingum, innlánsdeild og stofn-
sjóði voru samtals 3770 þús. kr.
Hagur þeirra gagnvart félaginu
hafði batnað á árinu um 1.5
milj. krónur. Sameiginlegir
sjóðir voru 420 þús., en stofn-
sjóður félagsmanna 438 þús. kr.
Fundurinn samþykkti að
greiða skyldi 3% í stofnsjóð fé-
lagsmanna af vöruúttekt þeirra
og 7% af ágóðaskyldum vörum
í reikninga þeirra. Ennfremur
var samþykkt að leggja fram
100 þús. kr. hlutafé til h.f.
Skallagríms, ef keypt yrði skip
á þessu ári eða ráðizt í byggingu
nýs skips til flutninga í stað m.
s. Laxfoss. Voru samgöngumál
héraðsins ýtarlega rædd á fund-
inum og eftirfarandi tillaga
samþykt einróma:
„Aðalfundur K. B. lýsir yfir
því, að hann telur þær sjósam-
göngur, sem ríkisstjórnin virð-
ist ætlast til að haldið sé uppi
milli Borgarness og Reykjavík-
ur, algerlega óviðunandi, bæði
vegna farþega og vöruflutninga.
Undanfarin ár hefir Borgarnes
verið miðstöð verzlunar Borgar-
fjarðarhéraðs innan Skarðs-
heiðar og nokkurs hluta Snæ-
fellsness, og um það hefir aðal-
samgönguæðin til Vestur- og
Norðurlandsins legið, mörg und-
anfarin ár. Telur fundurinn al-
gerlega óvérjandi að gera ráð-
stafanir til þess að gerbreyta
þessu í einni svipan, enda virð-
ist afkomu- og atvinnumögu-
leikum íbúa Borgarness og hér-
aðsins í kring stefnt í beina tví-
sýnu með því. í tilefni af þessu
telur fundurinn æskilegt, að
sýslunefndir Mýra-, Borgar-
(Framh. á 4. siðu)
að koma í veg fyrir óskir þeirra
um sambandsslit, þvert ofan í
gefin loforð.
Við lítum svo á, að af eðlilegu
tilliti til konungsins og bræðra-
þjóðarinnar hefðu þeir átt að
forðast þá meðferð málsins,
sem nokkurn grun gæti vak-
ið um að þeir vildu nota sér
neyð hins aðilans, sjálfum sér
ungs, sem heldur sér strengi-
lega innan takmarka hinna
stjórnarfarslegu réttinda sinna,
verði til þess að stjórnarvöldin
í Reykjavík hugsi sig um og
hætti við að stíga síðasta skref-
ið nú. Við vildum svo gjarnan
mega vona það. Að öðrum kosti
hryggir það okkur, ef sundrung
og beizkju verður sáð milli
tveggja norrænna þjóða, sem
meira en nokkru sinni' áður
þyrftu að varðveita bróðurþel-
ið hvor til annarrar. Danmörk
á það ekki skilið að vera tor-
tryggð; og Kristján konungur er
allt of góður til þess að vera
rekinn úr hásæti, sem hann'er
reiðubúinn til að stíga niður úr
af frjálsum vilja.“
NYA DAGLIGT ALLEHANDA,
sern^er íhaldsblað, segir:
„Sú braut, sem ísland er nú
að leggja út á, kemur engum á
óvart á Norðurlöndum, og eng-
inn, allra sízt Danir, munu vilja
koma í veg fyrir að barátta
frændþjóðarinnar fyrir full-
komnu sjálfstæði beri árangur.
Frá lagalegu sjónarmiði er held-
ur ekki hægt að segja, að fs-
lendingar hafi brotið rétt á
neinum nema hinum danska
konungi, því samkvæmt sam-
bandslagasáttmálanum er ekki
hægt að afnema hið sameigin
lega konungsvald með einhliða
ákvæðum íslendinga, heldur að
eins með því að konungurinn
segi af sér af frjálsum vilja.“
ræða.“
Greinin endar á þessum orð
um:
„Framkoma íslands er líkleg
til þess að skilja eftir brodd í
hjörtum dönsku þjóðarinnar —
og nokkra andúð meðal annara
þjóða á Norðurlöndum."
Tíminn hefir feitletrað nokk-
ur ummæli sænsku blaðanna
þar sem þekkingarleysið á mál-
um íslendinga er mest áberandi.
Svenska Dagbladet gefur í skyn,
að hernámið sé einn helzti þátt-
urinn í skilnaðarákvörðun ís-
lendinga, því að þeim finnist
hún einhver „sálræn fróun“ og
Stockholmstidningen talar um,
„hvað íslendingar hafa gert sér
mikið far um að flýta fyrir þró-
uninni“. Hvorugt þessara blaða
virðist vita, að það var marg-
yfirlýst af fslendingum löngu
fyrir stríð, m. a. á Alþingi 1928
og 1937, að nota sér uppsagnar-
ákvæði sambandslaganna tafar-
laust eða ekki síðar en á þessu
ári. Hernámið eða aðrir atburðir
seinustu ára hafa því eigi að
neinu leyti flýtt fyrir ákvörð-
unum íslendinga eða haft ein-
hver áhrif á þau.
Stockholmstidningen gefur
ennfremur í skyn, að íslend
ingar hafi eigi forðast „þá með-
ferð málsins, sem nokkurn grun
gæti vakið um að þeir vildu nota
í hag. Vera má að aðvörun kon
sér neyð hins aðilans sjálfum
sér í hag“. Þessi tilhæfulausa
ásökun getur vart byggzt á öðru
en því, að blaðið hefir vanrækt
Á víðavangi
HVÍ MEGA EKKI BÆNDUR
HAFA SAMA RÉTT OG
VERKAMENN ?
Fyrir nokkru kom hingað
amerískt smjör, sem selt er
nokkru hærra verði en þyrfti að
vera, svo að verð á því sé hið
sama og á íslenzka sjörinu. Á-
lítur mjólkurverðlagsnefnd það
hættulegt fyrir smjörframleiðsl-
una í landinu, ef erlent smjör
er selt hér lægra verði en
innlenda smjörið.
Út af þessu hafa verkalýðs-
blöðin gert hinn mesta úlfa-
öyt.
í tilefni af því, er rétt að hugsa
sér hliðstætt dæmi: Hingað
væru fengnir erlendir verka-
menn, sem byðust til að vinna
fyrir miklu lægra kaup en ís-
lenzkir verkamenn. Hvað myndu
3á verkalýðsfélögin gera?Myndu
Dau horfa þegjandi á það, að
vinnumarkaðurinn yrði tekinn
frá þeim af útlendingum? Á-
reiðanlega ekki. Þau myndu
heimta, að þeir ynnu fyrir taxta
verkalýðsfélaganna og verka-
mannablöðin myndu alveg rifna
af vandlætingu, ef þeirri reglu
væri ekki fylgt.
Með því að bera saman þessi
tvö hliðstæðu dæmi, má vel
marka hug umræddra blaða til
bænda. Þau unna þeim ekki
sama réttar og verkamönnum.
Þeim er sama þótt útlendingar
„undirbjóði" framleiðslu þeirra.
En vinnu verkamanna mega þeir
ekki „undirbjóða“.
Hvenær ætla hin gætnari
verkamannablöð að hætta því
að mismuna þannig verkamönn-
um og bændum? Því vilja þau
ekki unna báðum þessum meg-
instéttum þjóðfélagsins sama
réttar? Til kommúnistafor-
sprakkanna verða hvorki gerðar
kröfur um réttlæti í þessum eða
öðrum efnum.
að kynna sér, að íslendingar
hafa fullan samningslegan rétt
til sambandsslita á þessu ári og
hafa löngu áður en Danmörk
var hernumin lýst yfir því, að
þeir myndu nota sér hann.
Þá talar Svenska Dagbladet
um, að lýðveldisstofnunin sé
„stjórnarskrárbrot“, líkt og
sambandsslit Noregs og Svíþjóð-
ar 1905. Þetta er misskilningur.
Lýðveldisstofnunin byggist á
stjórnarskrárbreytingu, er gerð
var 1942 og þá var undirrituð af
ríkisstjóra. Kristján konungur
hefir viðurkennt skipun ríkis-
stjórans og hefir engum athuga-
semdum hreyft við þessari und-
irskrift hans. Á sama hátt eru
röng ummæli Nya Dagligt Alle-
handa „að íslendingar hafi brot-
ið rétt á hinum danska kon-
ungi“ og íslendingar geti aðeins
stofnað lýðveldi „með því að
konungurinn segi af sér af
frjálsum vilja.“
En jafnvel þótt stjórnarskrár-
breytingunni frá 1942, er heim-
ilar lýðveldisstofnunina, væri
eigi til að dreifa og íslendingar
færu að eins og Norðmenn 1905,
líkt og Svenska Dagbladet vitn-
ar til, þá gætu íslendingar eigi
viðurkennt, að þeir fremdu neitt
lagabrot eða órétt. Nú orðið er
vonandi leitun á þeim hugs-
andi Svía, er telur Norðmenn
hafa framið órétt 1905, og setur
þannig forneskjulegar hug-
myndir um helgi erlends kon-
ungdóms ofar sjálfsákvörðunar-
rétti og lýðfrelsi hlutaðeigandi
þjóðar. Ekki sízt vegna þess, að
nokkuð bryddir á þessari aftur-
haldsskoðun í ummælum hinna
sænsku blaða, verða íslending-
ar að líta svo á, að þau túlki eigi
skoðanir hinnar frjálshuga,
sænsku þjóðar, heldur nokkurra*
afturhaldsmanna hennar.
Furðuleg eru þau ummæli
Svenska Dagbladets^ að hyggi-
legt sé, að slíta eigi þau bönd,
er tengt hafi Norðurlönd saman,
(Framh. á 4. síSu)