Tíminn - 17.06.1944, Síða 3

61. blað
TÍMIM, laagardagÍMM 17. júni 1944
r

HERMANN JÓNASSON:
Lýðveldið oé fra
mtíðin
i.
Sá vilji okkar íslendinga, að
slíta sambandinu við Danmörku
og endurreisi lýðveldi á íslandi,
er heiminum kunnur. Úrslit at-
kvæðagreiðslunnar eru stærri
sigur fyrir málstað sjálfstæðis-
ins en flesta óraði fyrir. Þýð-^
ingarmiklum þætti í baráttu
okkar fyrir fullu frelsi er lokið.
Það er rík ástæða til að fagna
því, hve eindreginn og samstillt-
an vilja þjóðin sýndi í þessu
máli. Slíkt hefir mikil áhrif út
á við. Ekki verður nú um það
deilt, hvað þjóðin vill. Árang-
urinn liggur og þegar fyrir.
Vissulega ber þó að minnast
þess, að þáttur sjálfstæðisbar-
áttunnar hefir verið fremur
auðveldur okkur, sem nú lifum.
Það voru hinir eldri brautryðj-
endur, sem færðu fórnirnar. At-
kvæðagreiðslan er virðulegt
þakklæti þjóðarinnar til þeirra.
Það var mikið lán að okkur
tókst eftir illt útlit og uggvæn-
legar deilur að leggja ágreining
til hliðar, áður en til atkvæða
var gengið. Allir eru víst sam-
mála um það nú, að enginn geti
um það sagt, hve illar afleið-
ingar ófriður um þetta málefni
hefði haft.
Atkvæðagreiðslan og þær á-
kvarðanir, sem samkvæmt henni
verða teknar, eru þáttaskil. Við
eigum landið einir, eigum fullt
sjálfstæði, höfum við sjálfa okk-
ur að eiga um þáð, hvernig okk-
ur vegnar. — í stað baráttunnar
fyrir því, að öðlast sjálfstæðið,
hefst nú ný barátta því til
varnar. Það er sá þáítur, sem nú
er að hefjast. Það verður megin-
hlutverk okkar,' er nú lifum, —
að tryggja hinu fengna frelsi
öruggan, efnalegan og menn-
ingarlegan grundvöll og skila
því síðan óskertu til óborinna
kynslóða.
Það hefir lengi og af ýmsum
verið talið nálgast fjarstæðu, að
þjóð, sem telur innan við 130
þúsundir í strjálbýlu landi, skuli
telja sér það mögulegt að lifa
sem sjálfstæð þjóð. Við íslend-
ingar vitum af reynslu, að þess-
ar mótbárur hafa ekki við rök
að styðjast. Hitt er rétt að gera
sér ljóst, að það er ekki vanda-
laust svo fámennri þjóð að
vernda sjálfstæði sitt og lifa
menningarlífi sem sjálfstæð
þjóð. Þessum vanda viljum við
gera okkur grein fyrir þegar í
upphafi. Hætturnar hverfa því
aðeins, að menn sjái þær nógu
snemma til að afstýra þeim.
II.
Það er gömul kenning, að til
þess að þjóð geti verið sjálfstæð,
þurfi hún að geta varið hlutleysi
sitt og sjálfstæði með vopnum,
ef með þarf. Þessi kenning má
teljast úrelt orðin. Vopnavélin í
hernaði nútímans er svo risa^
vaxin, kostar svo óhóflega fjár-
muni og mannafla, að það eru
svo að segja stórveldin ein, sem
geta veitt sér slíkan vopnabún-
að. Engin varnarvirki fá staðizt
fyrir vopnavél nútímans. Þótt
smáþjóð notaði allan mannafla
sinn, allt fjármagn og getu til
að byggja varnarvirki, kaupa
hergögn og koma upp her,
mundi slíkt ekki fá staðizt nema
svipstund gegn hernaðarvél
stórveldis. Allar smáþjóðir eru
því varnarlausar fyrir árásum
hinna sterku. Minnsta smáríkið
hefir þvi viðlíka öryggi eða ör-
yggisleysi og hin stærri smáríki.
Ýmsir telja líklegt, að eftir
þessa styrjöld verði stofnað til
ríkjasambanda til verndar friði
og öryggi þjóðanna. — Fyrir
smáríkin kann þessi samtrygg-
ing að kosta einhverjar tak-
markanir á sjálfstæði út á við.
En hvort sem slík ríkjasambönd,
sem hafi það sameiginlegt að
íryggja frið og frelsi, komast á
eða ekki, stendur það þó óhagg-
að, eins og reynslan sýnir í þess-
ari styrjöld, að öryggi okkar er
engu minna en annara stærri
smáríkja, — ekkert smáríki get-
ur varið sig af sjálfdáðum.
Við íslendingar munum miða
utanríkisstefnu okkar fyrst og
fremst við það, að við fáum að
lifa i þessu landi án erlendrar
íhlutunar sem sjálfstæð þjóð.
Frumskilyrði þess er að við
ljáum engu ríki fangs á sér-
aðstöðu í þessu landi eða höfn-
um þess. Við viljum einatt, svo
sem verið hefir, eiga óskipta til-
trú og fulla vináttu sem flestra
þjóða, og ekki sízt þeirra, sem
ráða á Atlantshafinu. — Ef við
breytum þannig, eigum við að
minnsta kosti siðferðilega kröfu
til þess, vegna fortíðar okkar,
vegna framkomu okkar fyrir
þessa styrjöld og i þessu stríði,
að við fáum að lifa í þessu landi
sem sjálfstæð þjóð.
III.
Fyrir sjálfstæði okkar íslend-
inga er fámennið þó nokkur
veila.
Við íslendingar erum all-
kröfuharðir og að sumu leyti fer
vel á því. Við viljum hafa alla
opinbera þjónustu, svo sem dóm-
og löggæzlu, heilbrigðisþjónustu,
skólamál, framlög til lista, bók-
mennta, íþrótta, utanríkismála
o. s. frv. á borð við það, sem
tíðkast hjá öðrum menningar-
þjóðum. Vissulega hljótum við
að setja okkur það mark að svo
sé. En fyrir svo fámenna þjóð
í strjálbýlu landi verður þessi
þjónusta eðlilega alveg óvenju-
lega dýr að tiltölu, samanborið
við stærri þjóðir. Hún verður því
sérlega þung fjárhagsleg byrði
fyrir skattþegnana, fyri'r at-
vinnulíf landsmanna og þjóðina
í heild. Til að vernda fjárhágs-
legt sjálfstæði og heilbrigt at-
vinnulíf, verðum við að gefa
þessari hættu sérstakan gaum.
Hjá þessari hættu fámennisins
virðist ekki unnt að stýra nema
með því móti að fullnægja fyrst
og fremst tvennu: Að hin opin-
bera þjónusta verði svo óbrotin
og ódýr sem verða má, og að ís-
lenzka þjóðin afli hlutfallslega
svo mikils, að húji hafi efni á
því, þótt fámenn sé, að njóta
þeirra menningarverðmæta, sem
fjölmennið veitir öðrum þjóðum.
í þessu sambandi er vert að
minna á, að hin fámenna þjóð
verður ætíð að hafa það hugfast,
að sérhver þegn er henni alveg
sérstaklega dýrmætur. Við meg-
um engum íslendingi glata að ó-
þörfu. Það má ekki mistakast
að gera nýtan borgara úr nein-
um, sem mögulega er að manna.
IV.
Fyrir fáum dögum veittum við
móttöku árnaðaróskum frá
sendiherrum þriggja stórvelda í
tilefni af atkvæðagreiðslunni og
stofnun lýðveldis. í kveðju
brezka sendiherrans er að því
vikið, að tímarnir séu órólegir
og hættulegir, þegar íslenzka
lýðveldið er endurreist. Sendi-
herrann ber fram þá ósk, að þeir
erfiðleikar, sem þetta kann að
valda hinu unga íýðveldi, verði
aðeins til þess að styrkja það í
framtíðinni.
Þessi orð eru vissulega þess
verð að gefa þeim gaum. Hættur
geta riðið mönnum að fullu, en
þær geta einnig styrkt og eflt
þá, sem við þær fást, ef þeir gera
sér grein fyrir þeim, mæta þeim
rétt og sigra þær.
Tímarnir eru hættulegir okk-
ur sem öðrum þjóðum. — Við
höfum lifað í friði þrátt fyrir
styrjöld og blóðfórnum flestra
þjóða veraldar. — Áhrif stríðs-
ins-<fíafa þó ekki farið framhjá
okkur. Við, sem í landi störfum,
höfum aðallega verið áhorfend-
ur. Unga kynslóðin er alin upp
við óm stríðsfréttanna, styrjald-
arkvikmyndir, auðteknar tekj -
ur stríðsgróðans, óeðlilega mikla
fjármuni og eyðslusemi, við
sterk áhrif fjölmenns setuliðs,
við það los og ólgu, sem hvar-
vetna og eðlilega er fylgifiskur
styrjalda og hers. Þetta er ekk-
ert sérstakt fyrir okkur, en við
höfum fengið okkar skerf ekki
síður en aðrir. Áhrifanna gætir
hvarvetna — og sum þeirra geta
orðið til bóta. Breytingar á við-
horfum manna hafa orðið stór-
felldari en allflesta óraði fyrir.
Og þótt margir af góðum sonum
þessa lands hafi í þessari styrj-
öld látið lífið í greipum Ægis,
og það tjón sé mikið og sárt,
mun hið óbeina „mannfall“ okk-
ar á stríðsárunum verða eigi síð-
ur tilfinnanlegt. Það „mannfall“
hefir orðið með mörgu móti. —
Eigi skal það hér nánar rakið,
en það eitt er víst, að þess er
þörf, að við gerum okkur það
Ijósara en við höfum gert til
þessa, hvaða áhrif stríðið hefir
haft á hina íslenzku þjóð. Ég
efast ekki um, að við gerum það,
þegar stríðsgróðavíman rennur
af okkur. — Með þessu vil ég
þó ekki segja, að við eigum að
mikla þetta allt fyrir okkur, eins
og sumum hættir til. Hér er yf-
irleitt um að ræða alveg eðli-
legar afleiðingar þeirra óeðli-
legu tíma, sem við höfum lifað
í þessari styrjöld. Það gefur þvi
enga ástæðu til bölsýni eða van-
trausts á hinni íslenzku þjóð.
Það er að sumu leyti þakkarvert,
hvað þessi fámenna þjóð hefir
staðizt.
Hitt er annað mál, að ef ís-
lenzka lýðveldið geldur ekki
varhuga við þeim styrjaldar-
sjúka hugsunarhætti og skap-
gerðarbrestum, sem hér hafa
eðlilega þróazt, getur slíkt haft
hihar alvarlegustu afleiðingar
Ljóst verður það að vera okk-
ur, að við þurfum eins og aðrar
þjóðir að gera okkar gagnráð-
stafanir eftir þessa styrjöld
vegna áhrifa hennar. — Það fer
vel á því, að íslenzk skóla- og
uppeldismál eru nú í gagn-
gerðri endurskoðun. Þeir menn,
sem það verk vinna, hafa með
hönc’f.im þýðingarmikið starf.
Það getur orðið eitt af hinu af-
drifaríkasta fyrir Islenzka lýð-
veldið,hvernig okkur lánast upp-
eldis- og skólamálin — eins og
nú er ástatt. Þeim málum öllum
þarf nú að gefa gaum. Við eig-
um gamla menningu, sem þjóðin
er að byrja að gleyma. En „rót-
arslitinn visnar vísir, þótt vökv-
ist hlýrri morgundögg". Það eru
sannindi, sem aldrei mega
gleymast framar í uppeldismál-
um okkar. Þeim „sálargróðri,
sem að vex í skauti móður“, þarf I
að hlynna að. Hann einn hefir
til þessa verið þess megnugur að
vernda þessa þjóð, — hann einn
muw geta gert það um alla fram-
tíð. í uppeldismálum verður
okkar gamla menning að vera
uppistaðan, en heilbrigð ný-
menning ívafið. Unga íslenzka
lýðveldið þarf að eignast mikið
af fólki með „hvassan skilning,
haga hönd, hjartað sanna og
góða“. — Það er Öruggasta líf-
trygging þess, — og sú eina, sem
að haldi kemur.
V.
En „það er svo margt, ef að
er gáð, sem um er þörf að ræða,“
og eitt af því er íslenzk blaða-
mennska. Ætli okkur sé ekki full
þörf á því að staldra við og at-
huga hana? Nútíminn hefir
einatt verið nokkuð blindur á
það, sem er honum næst. Það
er hættan. En hvernig verða
dómar seinni tímans, sem ger
mun sjá og skilja, um íslenzka
blaðamennsku nútímans? Og
hvaða áhrif hefir það á öryggi
lýðveldisins, ef fram fer sem
horft hefir verið um skeið? —
Eitt er víst. Blaðakostur á ís-
landi er tiltölulega sterkur. Hann
mótar móðurmálið okkar, sem
er aðalsmerki þjóðarinnar og
grundvallarréttur hennar til
sjálfstæðis. Það eru og blöðin,
sem ráða langmestu um góSvilja
milli manna og flokka. Blöðin
ráða miklu um það, hvaða stefnu
áhugamál almennings taka. Þau
hafa, eins og nú er komið, mikil
áhrif á hugsanir alls almenn-
ings, móta þær eða setja á þær
sinn blæ viðkomandi mönnum
og málefnum. Þau eru skóli og
uppeldisstofnun þjóðar — góður
eða vondur. Blöðin geta framar
öllu öðru gert andlegt andrúms-
loft þjóðar hreint, heilnæmt og
hressandi. Þau geta gert það að
pestarlofti. Allt eru þetta stað-
reyndir. —
Af þessu mætti það vera aug-
ljóst, hvaða þýðingu það hefir,
að þeir, sem blöðunum ráða
„hugsi rétt og vilji vel,“ því að
þeir hugsa rétt eða rangt, vilja
vel eða illa, tala fagurt mál eða
ljótt fyrir stóran hóp þjóðar-
innar. En undir þessu kunna
örlög hennar að vera komin. —
Þrátt fyrir þessa miklu ábyrgð
eiga^þeir, sem hafa af því nautn
og innri svölun, að búa til í kring
um sig hið andlega pestarloft,
sem þeir lifa og hrærast í eins
og fiskar í söltum sjó, engu
síður aðgang að blöðum en hinir,
sem vilja vel. — Einn gikkur í
veiðistöð getur miklu spillt.
Menn grípa á öllum sviðum
gjarna sams konar vopn til
varnar og þeir eru sóttir með,
einkum ef þau eru talin sigur-
sæl. Það er nú einu sinni svo
undarlegt, að „allt hið versta
einatt hefir vængi bezta.“ —
Freistingarnar eru því miklar.
Sá, sem ritar í blöð þarf því
meira af góðvild og heilbrigðri
skapfestu en flestir aðrir, ef
hann á að gera þjóð sinni gagn.
— Undir því er gæfa þjóðanna
komin oft og einatt, að eiga slíka
menn, því að ef hið versta fær
vængi í blaðakosti þjóðar til
lengdar, er voðinn vís. Saga
margra þjóða sýnir, að það er
þetta, það er sýking skapgerð-
arinnar meðal þjóðmálamanna,
sem ætíð er undanfari tortím-
ingarinnar. Sturlungaöldin er
óljúgfrótt vitni fyrir okkur ís-
lendinga.
Ég rek af eðlilegum ástæðum
í þessari grein engin dæmi máli
mínu til skýringar og stuðnings.
Ég ætla og að þess sé engin
þörf fyrir lesendur. En af tugum
dæma er að taka og af mörgum
gllra seinustu dagana, og það
sérstaklega í einu máli, sem
skiptir þjóðina mjög miklu.
Það er ekki auðvelt að koma
með ráð, sem duga til úrbóta.
Vissulega verður hið frjálsa orð,
frjáls blaðamennska, að vera
grundvöllur hins íslenzka lýð-
veldis. íhlutun þess opinbera
kemur þá ækki til greina, nema
til að refsa þeim, er fara út fyrir
ákveðin takmörk í riti, ef þeir,
sem hlut eiga að máli, krefjast
þess. Þeim ákvæðum mætti
fylgja betur fram en hingað til,
og mundi hafa mikil áhrif. —
En hið eina, sem getur ráðið
hér bót á, er heilbrigð hugsun
og skapgerð blaðamannanna og
þeirra, sem blöðunum ráða eða
hafa aðgang að þeim — og e. t.
v. samtök um lágmarkskröfur
til málflutnings á þessum vett-
vangi. En vilja nú þessir aðilar
ekki hugsa sig um 17. júní? Gætu
þeir ekki oft hafa unnið þjóð-
inni þarfara verk til þessa —
en raun hefir á orðið? Ég efast
reyndar ekki um, að ritstjórar
blaða og ráðamenn vilja þjóð
sinni vel. En það vill svo ákaf-
lega oft henda, ekki sízt í landi
tillitanna og kunningss'kapar-
ins, að „hið góða, sem ég vil, geri
ég ekki, hið vonda, sem ég vil
ekki, það geri ég.“
Vilja nú ekki þeir, sem íslenzk
blöð rita, vinna ættjörð sinni
það heit, að gefa unga lýðveld-
inu það í vöggugjöf, að láta
þetta sem sjaldnast henda hér í
störfum framvegis? — Með þvl
móti ynnu þeir það verk, sem
einna brýnast er að vinna — og
aðrir munu ella gera — það er
að endurreisa islenzka blaða-
mennsku með endurreisn lýð-
veldisins. —
%
VI.
En rætur stjórnmálaskrifanna
í blöðum liggja vissulega ekki
á yfirborðinu. Til er nokkuð, er
heitir auðskipting og auður,
sem menn löngum togast um
og „ýtast á, unz þeir falla í val-
inn.“ Svo var það á þeim dögum,
og þannig er það enn. Nú eru
þessar ýtingar og þetta tog háð
á stjórmálavettvangi meir en
áður var. Það hefir löngum ver-
ið beitt viðsjárverðum vopnum
til varnar auði, — og til að sækja
hann í greipar þeirra, sem eiga.
Þess vegna er hin nýja auð-
skipting á íslandi, er ófriðar-
tímar hafa skapa, alvarlegt um-
hugsunarefni. — Það er oft á-
nægjulegt, hvernig starfsgTóði
stækkar þann, er auðsins aflar.
Æði oft er niðurstaðan þó gagn-
stæð, og stríðsgróði er ekki sama
og starfsgróði. Hann er auðtek-
inn — og ætíð án verðleika
þeirra, sem hann höndla. Slíkur
gróði spillir oft eiganda sínum.
Hann er oftast illa notaður og
í hófleysi. Þess vegna er óhófs-
eyðsla orðin áberandi í íslenzku
þjóðlífi og í hættulegu ósam-
ræmi við það, sem við getum
veitt okkur á eðlilegum tímum.
Allt hefir þetta illar afleið-
ingar. Hinum fátækari er bent
á óverðskuldaða auðsöfnun og
hóflausa meðferð fjármuna, sem
einatt verður áberandi og hættu-
legri í fámennu og litlu þjóðfé-
lagi. — Þegar að kreppir og erf-
iðir tímar ganga í garð hjá
mörgum manninum, er hætt við
að svona auðsöfnun geti orðið sú
arfasáta, sem auðvelt er að nota
til að kveikja í íslenzkum þjóð-
félagsmálum.
Við ættum því ekki að gera
stríðsgróðann að neinum Fáfnis-
auði í íslenzku þjóðfélagi. Skyn-
samleg auðjöfnun er eitt af því
fyrsta, sem þing hins unga lýð-
veldis mun framkvæma. Megnið
af þe^sum fjármunum er reki
og óumdeilanleg eign þjóðar-
innar sem heildar. Sá friður í
þjóðfélaginu, sem lýðveldið
þarfnast, getur ekki komizt á
fyrr en eðlilegur hluti stríðs-
gróðans er í höndum hins rétta
eiganda. Þess vegna þarf þetta
að gerast sem fyrst. —
• VII.,
Ég hefi dvalið nokkuð við
ýmsar þær hættur, sem við
munum fjarlægja til þess að
tryggja lýðveldið. Eitt af því,
sem okkur þarf umfram allt að
skiljast, er, að þjóðarbú okkar
verður ekki rekið til langframa
án fjárhagslegra slysa, nema
gerðar séu vel undirbúnar hag-
fræðilegar áætlanir um rekstur
þess, bæði opinberan og einka-
rekstur. —
Þegar við fslendingar nú tök-
um við æðstu stjórn landsins,
utanríkisþjónustu allri og land-
helgisgæzlu, en gerum jafnframt.
eðlilegar og sívaxandi kröfur til
margháttaðrar opinberrar þjón-
ustu og margvíslegra og fjár-
frekra framkvæmda, má það
hverjum manni auðsætt vera, að
það verður sérstaklega dýrt á
hvern íslenzkan þegn, saman-
borið við það, sem er hjá fjöl-
mennum þjóðum, að fullnægja
þessum þörfum okkar og óskum.
•— Til þess að við getum veitt
okkur margar framfarir og op-
inbera þiónustu á borð við aðrar
menningarþjóðir. en þó byggt
upp og varðveitt fjárhagslegt
sjálfstæði, verða vinnuafköst
hvers einstaklings í þessu þjóð-
félagi að vera sem fullkomnust,
vinnukrafturinn að vera nýttur,
arðskipting þannig, að eigi valdi
ófriði og stöðvun, atvinnulífið
að taka í þjónustu sína nútíma
vísindi, tækni og skipulag. Auð-
lindir landsins þarf þannig að
fullnýta og dreifing nauðsynja
til neytenda þarf að gera sem
ódýrasta. —
Til þess að endurreisa fjármál
og atvinnulíf lýðveldisins með
þessum hætti, þarf mikla þekk-
ingu og hyggindi, en umfram
allt góðvilja, einlægni og ein-
beitni í starfi þeirra, sem rikj-
um ráða. — Reynslan mun halda
áfram að staðfesta það, að
„miklu fá orkað í mannvina-
höndum, samlynd tryggðatök og
hreinsaður vilji af vana fornum,
heimsku og hindurvitnum." Það
er þessi „hreinsaði vilji af vana“
síðustu ára, sem endurfæðast
skal með lýðveldinu. Það er
hann, sem hefir skort undan-
farið — og það tilfinnanlega.
Ef ekki hefði skort einlægni og
einbeitni, væri dýrtíðinni og at-
vinnumálum íslenzku þjóðar-
innar ekki komið þar sem nú er.
Vegna þess,- að okkur skorti hin
„samlyndu tryggðatök", var
kjósendum ekki sagður sá sann-
leikur, sem nauðsyn bar til. en
þeim var óþægilegur i svipinn,
heldur talað við þá eins og þeir
vildu þá heyra. Afleiðingar slíks
verða einatt á þann vég, sem
sjá má. —
Þegar við tökum okkur. sam-