Tíminn - 17.06.1944, Page 5
61. blað
TÍMIM, langardagiim 17. júní 1944
5
%
Ólafur Lkrusson, prófessor:
Ráð Eiriks i Goðdölum
í Landnámubók er skráð göm- I
ul sögn frá landnámsárum
Skagafjarðar. Skip var á leið
hingað til lands með fólk,* er
hugðist að setjast þar að. Skip-
inu réði maður að nafni Hreiðar
ófeigsson, auknefndur Kráku-
Hreiðar. Þegar skip hans kom í
landsýn gekk hann til siglu og
sagðist eigi mundu kasta önd-
vegissúlum fyrir borð, kvaðst
þykja það ómerkilegt, að gera
ráð sitt eftir því. Kvaðst hann
heldúr mundu heita á Þór, að
hann vísaði honum til landa,
og kvaðst þar mundu berjast til
landa, ef áður væri numið.Hreið-
ar kom í Skagafjörð og var þá
svo háttað veðri, að hann neydd-
ist til að sigla upp á Borgarsand
til brots. Landnámsmaðurinn í
Hegranesi, Hávarður hegri, tók
við honum og var hann hjá hon-
um um veturinn. En um vorið
eftir minntist Hreiðar heits síns,
og ákvað að berjast til landa við
Sæmund í Sæmundarhlíð, elzta
og fyrsta landnámsmann hér-
aðsins. Hávarður latti hann
þessa, og þegar fortölur hans
stoðuðu ekki, bað hann Hreiðar
að leita ráða hjá Eiríki í Goðdöl-
um. Hreiðar gerði svo, og Ei-
rikur latti hann einnig þessa
ófriðar, „ok kvað þat óhent, at
menn deildi, meðan svá væri
mannfátt á landi.“ Fann Eirík-
ur síðan ráð til þess, að Hreiðar
fékk bardagalaust staðfestu, sem
hann mátti vel við una.
Vér vitum eigl, hvort sögn
þessi er sönn eða eigi, né hvort
orð Eiríks eru rétt hermd, en
vel má vera að svo sé. En hvort
sem hann beitti þessari röksemd
eða eigi, þá eru orð hans næsta
eftirtektarverð, og það er sem
þau séu ekki töluð til Hreiðars
eins, heldur til allra samtímis-
manna hans hér á landi og raun-
ar til hverrar þeirrar kynslöðar,
sem síðan hefir byggt land vort.
Þegar þessi/atburður gerðist.
var landið enn að byggjast, hið
víðáttumikla land, sem menn-
irnir höfðu ekki snert frá alda
öðli. Það beið þeirra með öllum
þeim miklu mögulekum, sem
það átti, til þess að veita þeim
afkomu og lífsviðurværi. Fólk
var enn að flytjast til landsins
og setjast þar að. Það kom héð-
an og handan að og var ekki
bundið neinum tengslum sín á
milli. Hver og einn laut sínum
eigin lögum. Hér var „högg-
frjálst og olnbogarými.“ Þess
hugðist Hreiðar að neyta. En
landnámsmaðurinn sem setzt
hafði að í hinum fagra Vestur-
dal og kennt landnám sitt við
goðin sjálf, ef til vill vegna þess,
að honum hefir virzt einhver
heiðrík, heiðin helgi hvíla á
þessum fögru dölum, er hann
hafði numið, hann sá lengra.
Hann sá það, að fólkið, sem
dreift var um landið, var þjóð-
félag þrátt fyrir það, hversu fátt
það var og hversu tvístrað það
var, þjóðfélag, sem átti sér sam-
eiginlega hagsmuni og sameig-
inlegt hlutverk, sem rækja þurfti
til þess bæði að tryggja líf og
heill þeirra, er þá lifðu, og að
búa í haginn fyrir eftirkomend-
urna. Eiríkur í Goðdölum sá
það, að landnámsfólkið var hin
fyrsta kynslóð nýrrar þjóðar.
honum var það Ijóst, að kynslóð
hans bar nokkra ábyrgð og
nokkrar skyldur gagnvart kyn-
slóðunum, sem síðar áttu að
koma. Til þess að rækja þær
þurfti frið og samtök, ekki sund-
urlyndi og ófrið. Það var óhent,
að menn deildi meðan svo var
mannfátt á landinu.
Þjóðin, sem var að skapast,
þegar Eiríkur í Goðdölum taldi
um fyrir Kráku-Hreiðari, er nú
fyrir löngu fullsköpuð. Hún hef-
ir búið meira en þúsund ár hér
í landinu, og meira en þúsund
ár eru liðin, síðan hún varð lög-
bundið þjóðfélag. Samt er í
rauninni eins ástatt fyrir henni
enn eins og var, þegar Hreiðar
kom 1 Skagafjörð. Enn er mann-
fátt hér á landi og svo hefir vet-
ið alla tíð síðan á dögum Eiríks
í Goðdölum. Þjóðin er ennþá
landnámsþjóð, hún á enn ólokið
mörgum af verkefnum land-
námsmannanna.
Ég kom eitt sinn á bæ í einni
af graslendissveitum landsins,
sveit, sem er furðulega strjálbýl,
þegar til landkosta hennar er
litið. Fyrir n'eðan túnið var ný-
plægt flag. Ég spurði bóndann,
hvað heyfengurinn myndi auk-
ast hjá honum við þessa nýrækt.
Hann sagðist vonast til að fá
full þrjú kýrfóður af landinu,
þegar það væri komið í fulla
rækt. Út frá túninu breiddist
graslendið langar leiðir, móar
og mýrar, jafngott land og það,
sem brotið hafði verið, og flagið
sýndist vera svo undur lítið við
hliðina á öllu þessu ósnerta
landi, sem beið plógsins, og mér
varð hugsað til þess, hversu
margar fjölskyldur myndu geta
lifað á landi þessarar einu jarð-
ar, ef það væri allt komið í rækt.
Hversu víða er það ekki hér á
landi, að hið ræktaða land er
aðeins hverfandi hluti hins
ræktanlega lands jarðarinnar?
Líklega gæti hver einasta jörð
á öllu landinu fætt fleira fólk
en hún gerir nú, ef henni væri
sýndur fullur sómi. Á þessu sviði
býr land vort enn yfir miklum
og ónotuðum afkomuskilyrðum
fólkinu til handa, og það, að
þessi auður enn liggur ónotaður
stafar fyrst og fremst af því,
hve enn er mannfátt í landinu.
Hið sama gildir um aðra at-
vinnuvegi vora. Þrátt fyrir þær
miklu framfarir, sem orðið
hafa í fiskveiðum og fiskiðnaði
landsmanna á þessari öld, vant-
ar enn mikið á, að vér höfum
hagnýtt oss til fullnustu gull-
námurnar, sem sjórinn við
strendur landsins geymir, og
hinar miklu orkulindir falivatna
og jarðhita, er land vort hefir
að geyma, höfum vér varla snert
ennþá.
Vér erum ennþá landnáms-
þjóð, með verkefni landnáms-
mannanna fyrir höndum, það
verkefni, að skapa fleiri mönn-
um lífsskilyrði í landi voru og
það betri lífsskilyrði en áður
þekktust. Þetta er mikið verk-
efni og örðugt, en vér höfum'
bæði nóg svigrúm og næga
möguleika til þess, að geta leyst
það, ef vel er á haldið^ og orð
Eiríks í Goðdölum, að það sé ó-
hent, að menn deili meðan enn
er mannfátt á landinu, eiga við
enn í dag, bókstaflega. Land-
námsstarfi þjóðarinnar verður
betur ágengt, ef menn eru sam-
taka, en ef þjóðin eyðir orku
sinni í tvídrægni og sundurlyndi.
Maðurinn lifir ekki af einu
saman brauði og þjóðirnar ekki
heldur. Engri þjóð nægir það
eitt, að hafa til hnífs og s&eiðar,
í sig Qg á; Henni er það lífsnauð-
syn, að eiga sér einnig verðmæti,
sem ekki verða látin í askana,
andlega menningu. í því efni
varðar mannfjöídinn að vísu
ekki jafnmlkiu og þegar um hina
ytri hagi er að ræða, en þó er
hin andlega menning þjóðfé-
lagsbundin í ýmsum efnum og
sum vaxtarskilyrði hennar betri
í fjölmennu en i fámennu þjóð-
félagi.
Fólkið, sem barst hingað á
landnámsöldinni, úr ýmsum átt-
um, austan eða vestan um haf,
flutti hina andlegu arfleifð
feðra sinna hingað til nýja
landsins. Niðjar þeirra glötuðu
sumu úr þeirri arfleifð. Annað
geymdu þeir og ávöxtuðu og þeir
juku ýmsu við, og það, sem þessi
fámenna þjóð hefir afrekað á
því sviði, þrátt fyrir örðug kjör,
er svo mikið og mikilsvert, að
vér höfum ástæðu til að vera
stoltir af því, enda hefir það
vakið aðdáun annarra þjóða
manna, sem því hafa kynnst.
Þau afrek bera vott um tvennt,
hneigð kyns vors til slíkra starfa
bæði hina sterku, meðfæddu
og hæfileika þá, sem með þjóð-
inni búa. Úr hvorutveggja þessu
hefði þó mátt verða meira en
varð. Hver veit nema vér höfum
átt menn, sem orðið gátu jafn-
ingjar Hallgríms Péturssonar eða
Matthíasar Jochumssonar, Ein-
ars Jónssonar eða Jóhannesar
Kjarvals, ef þeir hefðu fengið
að njóta sín. Þetta tvennt felur
og í sér fyrirheit. Þann tíma, sem
liðinn er af þessari öld hefir
rýmkazt meira um hagi þjóðar-
innar enn nokkru sinni fyrr.
Því hefir fylgt gróandi í þjóðlíf-
inu. Meðal annars hafa vaxið
upp nýjar listir, sem varla varð
sagt að til væru áður í þjóðlífi
voru, myndlist, hljómlist og leik-
list, og það er ,ekki ofmælt, að
sá nýgræðingur sé a. m. k. líf-
vænlegur vísir að stærri gróðri,
er síðar getur sprottið, þroska-
mikilli og fjölskrúðugri íslenzkri
list. En ennþá er mannfátt á
landinu líka á þessu sviði. Þar
er rúm og þar er verkefni fyrir
marga fleiri, og þjóðinni er það
mikilsvert, að hlúa sem bezt að
þessum gróðrl, sýna viðleitni
landa sinna í þessum málum
samúð og umhyggju. Orð Eiríks
í Goðdölum eiga einnig við um
þetta efni. Það er óhént, að
menn deili meðan svo er mann-
fátt á landinu.
Æðsta takmark hverrar þjóðar
er að vera sjálfstæð, ráða sjálf
öllum málum sínum. Beztum
þroska nær hún bæði í andleg-
um og efnalegum málum, ef
hún fær að ráða sér sjálf.
Reynsla sjálfra vor sannar það
bezt, að oss hefir vegnað þeim
mun betur, sem vér höfum haft
fyllri ráð yfir málum vorum.
Allir vita, að fámennum þjóðum
hefir veizt örðugra að varðveita
sjálfstæði sitt en stórþjóðunum.
Nú er svo komið, að flestar pjóð-
ir heims mega heita að vera
smáþjóðir, er enga von geta gert
sér um að fá varið sig fyrir stór-
þjóðunum, ef til ófriðar kemur.
Vér erum i þeim hóp. Eina von
smáþjóðanna er sú, að þrátt fyr-
ir allt verði það ekki ofríkið eitt,
sem ræður lögum og lofum í
heiminum í framtíðinni, og á
traustinu til þess byggist von vor.
um sjálfstæði á komandi tím-
um, traustinu til þess, að heim-
urinn meti ekki tilverurétt þjóð-
anna eftir hernaðarmætti þeirra
einum, heldur eftir menningar-
þroska þeirra hið innra og hið
ytra. Þann tilverurétt teljum vér
oss eiga nú, og hlutverk vort í
framtíðinni verður öllu öðru
fremur að varðveita þann rétt,
efla hann og auka. Það er sjálf-
stæðisbarátta framtíðarinnar.
Sú barátta mun standa hvíldar-
laust alla stund meðan til er ís-
lenzkt þjóðerni.
Oss er hollt að gera oss það
ljóst, að sú viðleitni krefst allra
krafta fámennis vors. Vér meg-
um illa við því að eyða kröft-
um vorum 1 sundrung og deilur.
Þjóðinni mun reynazt það óhent.
Því fer fjarri, að íslendingar
hafi fylgt heilræði Eiríks í Goð-
dölum vel. „Sundurlyndisfjand-
inn,“ sem Matthías Jochumsson
vildi „senda út á sextugt djúp,“
hefir löngum verið svo magn-
aður í þjóðlífi ' voru, að ekkert
kraftaskáldið hefir megnað að
kveða hann niður, og ég hefi
ekki trú á, að það takist nokk-
urntíma. En það má e.t.v. marka
honum nokkuð bás. Hann hefir
gert oss margt illt, bæði fyrr
og síðar, jafnvel í þeim efnum,
sem mest vörðuðu.
Vér höfum háð langa baráttu
fyrir sjálfstæði þjóðarinnar. Sú
barátta hefir að lokum leitt'til
fullkomins sigurs, og vér erum
stoltir af henni og það með réttu.
En saga sjálfstæðisbaráttunnar
sýnir, að því fór lengst af fjarri,
að þjóðin gengi einhuga að því
verki. Jafnvel á þjóðfundinum
1851 voru menn, sem vildu taka
þeim kostum, er þá voru í boði,
og gera ísland að amti í Dan-
mörku. Jón Sigurðsson, mesti
foringinn, sem þjóðin hefír eign-
ast, átti alltaf við andstöðuflokk
að etja, og honum veittist stund-
um örðugt að halda fylgismönn-
um sínum saman. Ég hygg, að
sjálft Alþingi hafi^aldrei verið
fyllilega einhuga I sjálfstæðis-
málinu fyrr en nú I hinni síð-
ustu lotu baráttunnar. Eining
þess nú má vera oss mikið fagn-
aðarefni, og þá eigl síður *sú
mikla þjóðareining, sem lýsti sér
við þjóðaratkvæðagreiðsluna.
Það eru áreiðanlega margir, sem
jafnan munu telja sér það ham-
ingju, að hafa fengið að lifa
dagana 20—23 maí 1944, og hafa
fengið að taka þátt í hinum
sameiginlegu átökum þjóðarinn-
ar állrar, til þess að vinna sér
fullkomið sjálfstæði. Vér skulum
vona, að minningin um þann
atburð megi verða til þess að
skipa þjóðinni fastar saman til
samtaka um lausn vandamál-
anna, sem hennar bíða. Vér
skulum vona, að þjóðin verði
eftirleiðis minnugri á það en
hingað til, að það er „óhent, at
menn deili, meðan svá er mann-
fátt á landi.“
Menntaskólahúsið í Reykjavík er ein sögufrœgasta bygging höfuðstað-
arins, reist fyrir nœr réttri öld, urn langt skeið svipmesta hús í bœn-
um. — Merkasta stofa skólahússins er hútiðasalurinn í norðurenda
þess á efri hœð. Þar var Alþingi endurreist áríð 1845, og þar voru siðan
öll þing háð, unz þinghúsið við Austurvöll var reist árið 1881. í þeim
sal gerðist meðal annars öll þingsaga Jóns Sigurðssonar, og þar réðu
ráðum sínum skörungar eins og Benedikt Sveinsson. Og þar var þjóð-
fundurinn haldinn áríð 1851. — Myndin hér að ofan er af norð-austur-
horni hátíðasalsins. Stœrsta myndin — sú, sem yzt er til vinstri handar
t- er af Jóni Sigurðssyni. Hún hangir á miðjum norðurvegg. Þar við
vegginn stóð stóll þingforsetans, og þar skipaði Páll amtmaður Melsted
forsœti á þjóðfundinum. Nokkru lengra til vinstri sat Trampe greifi i
rauðum klœðum. En fremst hœgra megin sat þá Jón Sigurðsson — „fs-
lands sverð og skjöldur.“ — Úr því sœti rels hann og steig fram á gólf-
ið og mœlti hin alkunnu orð, er Trampe hafði lýst fundinum slitið: „Og
ég mótmœli í nafni konungs og þjóðarinnar þessari aðferð, og ég áskil
þinginu rétt til aJ klaga til konungs vors yfir lögleysu, sem hér er höfð í
frammi." Tóku flestir fundarmenn undir: „Vér mótmœlum allir."
------------------------------------------
r
dslandsstef
Vort œttland skiptir átt og veðri —
oft á skammri stund,
svo ísland það á eingöngu
við íslendinga lund,
því sumt, sem hugþekkt okkur er,
býr ókunnugum hroll.
En ótilneydd vor œttjörð fer
ei umheimsins í soll,
er svöl í br.agði og einlynd ögn, en eigin börnum holl.
Og nú, er fer þú, fóstran mœta,
að feta nýjan stig,
þá láttu. ei tímans hlym né hraða
heimska og villa þig;
lát veittan oss að vísu byr
og viðunanleg kjör,
en vertú eins og oftast fyr
á eyðslusilfrið spör;
oss hentar naumast hófleysan í hamingjunnar för.
En gef oss auðnugullið dýra
og gleði þeirrar ym,
er störfin vekja, en stöðva hvorki
^storm þinn eða brim,
oss betra að hitna í barningi enn
en blása þurfi í kaun,
því stórviðrin þau stœla menn
að standast lífsins raun,
og ísland geldur atorkunni einni fyllstu laun.
En fram skal nú með stálin stíga
og stríðið frjóva háð —
að sœkja fram gegn steini og storku
stórhug með og dáð.
Þú fagnar, gripin ungdóms yl,
hin aldna fróða drótt.
Vor fortíð leggur leiðsögn til
og Ijœr oss reynsluþrótt.
Og dormum ei, en dugum nú, því dagað hefur skjótt.
Og vit það, ísland, — aldir líða,
en yngjast samt þú skalt,
þú fríkkar, glaðnar, fœr þinn blóma
og faldaskartið allt;
oss ber að sauma búning þann
og baldýra ’ann af snilld,
sjá, allt, sem grœr, skál greypa í hann
og glita af hlýrri vild. —
Eins séð skál um,að sannfróð verði Saga í þinni fylgd.
Já, bezt vér munum einatt una
á andstœðnanna fold,
með stóru lyndi vasta og vinda,
unz vœrðir býr oss mold. —
Hér jafnar margt hvað myrkt og hart
hin milda sumarnótt,
þá allt á storð er ungt og bjart,
í einu glatt qg hljótt.
í heiði og kyrð, - í ólgu og eld er íslands skaphöfn sótt.
JAKOB THORARENSEN.
--------------------------------------------