Tíminn - 17.06.1944, Page 6

6
TDIIM, lawgardaglim 17. júní 1944
61. blað
9
Jónas Þorb crgsson:
Sjálísíorræðíð og risaldír íslenzkrar þjóðmenningar
I.
Við aldahvörf þau, sem nú rísa
í sögu íslendinga, mætti þeim
þykja hlýða, að horfa til baka
yfir farna leið og hyggja að,
hversu dýrmætur þeim mætti
verða kjörgripur sjálfsforræðis-
ins, sem þeir endurheimta nú
að fullu eftir nálega sjö alda
baráttu. Birta fortíðarinnar og
skuggar varpa glöggum svip-
myndum á aldaskiftatjald þess-
ara daga. Það mætti vissulega
verða hugarhaldið viðfangsefni
sagnfræðingum okkar og lær-
dómsmönnum, að rannsaka
hvern þátt sjálfsforræðisvitund
íslendinga í fornöld, sjálfstæð-
isþrá og meira en aldarlöng
barátta til sjálfsforragðis að
nýju hefir átt í menningu þjóð-
arinnar. Mætti draga þar af
lærdóma og líkindarök um það,
hvers vænta megi um farnað
okkar á komandi öldum, ef
giftusamlega tekst til um störf
og stjórn. — í stuttri blaða-
grein verða þessu merkilega efni
ekki gerð mikil skil. En með
því, að það er nú sérstaklega
tímabært og svo mikilsvert til
athygli, borið upp við birtu þess-
ara daga, vil ég freista þess að
stikla á stærstu mörkum.
II.
Tvær hafa orðið risaldir ís-
lenzkrar þjóðmenningar. Hin
fyrri hófst með sjálfu landnám-
inu, og stóð fram um Sturlunga-
öld. Hin síðari hófst á öndverðri
19. öld, og hefir staðið fram á
okkar daga. Landnámið sjálft
var sjálfstæðisbarátta þeirra
manna, sem stukku úr Norvegi
undan ofríki Haralds hárfagra.
Þeir kusu fremur að láta óðul
sín og staðfestu og leggja út á
haf óvissunnar, en að ganga á
hönd einvöldum konungi og láta
frelsi sitt og eftirkomenda
sinna.
Ekki mun vera fjarri sanni að
ætla, að bændur í Norvegi, sem
tóku þennan kost, hafi verið
meðal þeirra skaphörðustu og
sem sízt var um það gefið, að
láta hlut sinn. Og fullvíst má
telja, að eigi hafi það verið au-
kvisar norrænna ætta, sem
lögðu á úthafið á opnum skipum
í leit að nýju heimkynni við þau
skilyrði um farmennsku, sem
þá voru fyrir hendi. Aftur á
móti virðist torvelt að færa lík-
indarök að því, að landnáms-
menn íslands hafi verið úrvals-
lið um andlegt atgerfi og skáld-
mennt. Verður fremur að gera
ráð fyrir því, að kvistir þéir, er
þannig sneiddust af norrænum
ættmeiði og staðfestust í ís-
lenzkri mold, hafi valizt
upp og ofan. Einhverjir sagn-
skýrendur hallast máske að
því, að hingað hafi valizt úr-
val manna um andlegt atgerfi.
En slíkt mun verða torvelt að
sanna. Hitt er staðreynd, að um
þessar mundir skiftir sköpum
með Norðmönnum og íslending-
um. Á íslandi tekur þegar á
landnámsöld að blómgast sagn-
fróðleikur, ljóðmennt og ræktun
tungunnar umfram það, sem
gerðist annars staðar á Norður-
löndum. Sonur eins landnáms-
mannsins, Egill Skallagrímsson
á Borg, er talinn hafa verið eitt
mesta ljóðskáld íslendinga að
fornu og nýju. íslendingar ger-
ast hirðskáld konunga á Norð-
urlöndum og í Englandi. Tung-
an, — blys mannsandans, óræk-
asti vottur um gáfnafar manna
og þjóða, vex um styrk og snilli.
Og á öndverðri 12. öld taka ís-
lendingar að rita sagnir og ljóð-
mæli. Þessi risöld andlegrar
menningar á íslandi nær há-
marki í sagnritun, málvísindum
og skáldskaparvísindum Snorra
Sturlusonar.
í Norvegi gerast engin slík
tíðindi sem þessi. Skáld hafa
efalaust verið uppi í Norvegi um
þessar sömu mundir og sagn-
fróðleikur hefir verið þar í há-
um metum, slíkum dáleikum
sem íslenzk skáld og sögufróðir
íslendingar áttu þar að mæta.
En risöld verður þar engin og
Norðmenn eignast enga sagnrit-
ara. — Svo glögg og ótvíræð eru
sannindamerkin um þetta, að
Norðmenn telja sig eiga varð-
veizlu þjóðarvitundar sinnar og
sjálfsforræðisvilja að þakka
Snorra Sturlusyni meira en
nokkrum öðrum manni.
En hvað var það þá, sem
skipti sköpum með Norðmönn-
um og íslendingum svo mjög,
sem hér var rakið? — Mér virð-
ist gátan ekki torráðin. Maður-
inn er skapari. Aðrar skepnur
jarðarinnar þær, sem við telj-
um ekki vera anda gæddar, end-
urtaka sífellt athafnir sam-
kvæmt frumhvötum. Maðurinn
leitar út fyrir umgerð hvers-
dagslegra viðbragða. Æðsta
nautn hans, og óbrigðilegasta
gleði er að skapa ný verðmæti,
ný sanniridi, ný listaverk. En
því aðeins fær maðurinn notið
yfirburða sinna og sköpunar-
snilli, að hann sé frjáls. Frelsið
er lífsloft andans. Það er dýr-
asti frumburðarréttur manna
og þjóða. Það er frumskilyrði
þess, að náð verði æðsta tak-
marki mannlegrar viðleitni:
þroskun einstaklingsins. Undir
hrammi kúgarans sekkur múg-
sálin niður í dauðamók andlegr-
ar óvirðingar. f víðáttum frels-
isins vakir útþrá mannsandans
og dulmögnuð eftirsóknarefni.
Þess vegna verður viðnám hans
gegn kúgun og ofbeldi sterkustu
átök hans. Og þess vegna verða
svo vandfundin takmörkin milli
þegnfrelsis og þegnstjórnar 1
sérhverju þjóðríki.
Hamingjuskipti íslendinga og
Norðmanna í þessu efni um og
eftir landnám íslands verða
auðskilin í ljóái þessara sann-
inda. Um og eftir daga Haralds
hárfagra bjuggu Norðmenn við
harðræði einvaldra konunga.
Þar var löngum ófriður mikill í
landi, þar sem barizt var um
ríkiserfðir og þegnar landsins
kvaddir til landvarna og hern-
aðar í önnur lönd. íslendingar
stofnuðu í öndverðu mikið frið-
arríki hér á landi. Landkostir
hafa verið meiri en nú eru þeir
og þjóðin búið við gnægtir með-
an landrými var nóg og land-
kostir eyddust ekki. Stjórnar-
farið vaj: í samræmi við
frelsishugsjón þeirra manna,
sem flúðu úr Norvegi und-
an ofríki einvalds konungs.
Þegnar landsins hlíttu forsjá
sveitarhöfðingja, en voru þó
frjálsir að segja sig í sveit með
hverjum, sem þeir vildu. Ekkert
allsherjarvald þröngvaði kosti
manna framan af öldum né
stofnaði öryggi þeirra í hættu.
Með afreki landnámsins ávann
þjóðin sér allsherjar samkennd,
'vitund sína um sjálfsforræði.
Við frið og frelsi sögualdarinn-
ar fær sköpunarþrá og snilli
norræns anda útrás í list orðs-
ins og rís til hærri marka, en
síðan hefir orðið náð á landi
hér.
III.
Hin andlega menningaralda
íslendinga, sem reis svo hátt á
Sturlungaöld, brotnaði og hneig
með dapurlegum hætti. íslend-
ingar dýrkuðu frelsið um of og
ríkisskipan þjóðveldisins var
meingölluð frá öndverðu. Þeim
missýndist um það, að ekkert
þjóðríki fær staðist og haldið
sjálfsforræði sínu til lengdar, án
þess að eiga sér trausta fram-
kvæmdarstjórn. Árið eitt þús-
und tókst Þorgeiri ljósvetninga-
goða að afstýra borgarastyrjöld
með viturlegum fortölum. En
tveimur öldum síðar er „friðn-
um slitíð“. Ættir landsmanna,
sem á landnámsöld fóru mjög
dreifðar, taka nú að hefjast til
sjálfsvitundar og valdastreitu,
svo til blóðugrar innanlands-
styrjaldar dregur. í landinu var
engu allsherjar þjóðarvaldi á að
skipa og þar kemur, að íslend-
.ingar taka sjálfir að skjóta
ágreiningsmálum sínum undir
úrskurð Noregskonungs.
Óþarft er að rekja hér harm-
sögu Sturlungaaldar. Nægir að
benda á það eitt, að um þessar
mundir verða hamingjuslit í
þjóðlífi íslendinga. í þrálátum
innanlandsófriði og fólkorustum
drápust beztu menn landsins
niður hverjir fyrir öðrum. Þegar
dregur fram um miðja 13. öld
er þjóðin orðin svo lömuð og
þreytt á ófriði innlendra ættar-
höfðingja, að hún fær æðsta
vald í hendur erlendum kon-
ungi. Þannig gekk fjöregg
sjálfsforræðisins íslendingum
úr greipum. Hin glæsta hugsjón
þeirra um frelsisríki druknaði í
blóði þeirra sjálfra. íslendingar,
sem að tiltölu höfðu verið ein
mesta siglingaþjóð í heimi, verða
nú ósjálfbjarga þegnar í hjá-
lendu annarar stærri þjóðar.
Þeir settu að vísu stjórnarfars-
legan fyrirvara í sáttmála sinn
við Norvegskonung. Viðnám
þeirra var ekki með öllu brotið
á bak aftur. Frelsishugsjónin
vakti undir niðri í Jslenzkri
þjóðarvitund og þurfti stórt að,
höggva og stærst í Skálholti ár-
ið 1550, til þess að vinna bug á
mótþróa landsmanna. Og ís-
lendingar ráku harma sinna,
þegar færi gafst. En niðurlæg-
ing þeirra varð að vísu mikil og
hörmungar átakanlegar um full-
ar sex aldir.
- IV.
Önnur risöld íslenzkrar þjóð-
menningar hefst á öndverðri 19.
öld. Eftir stjórnarbyltinguna
miklu í Frakklandi á 18. öld fara
sterkar hræringar um hugi
manna í Norðurálfu og stjórn-
skipunarbyggingar einvaldsins
taka mjög að gnötra. Þjóðirnar
í mörgum löndum álfunnar
varpa af sér oki aðals og klerka
og þar kemur að einvaldir kon-
ungar — þar á meðal konungur
Dana — kjósa að slaka til og
veita þegnum sínum hlutdeild í
löggjöf og stjórn.
Frelsishræringar þessar náðu
til íslands snemma á öldinni,
sem leið. Kom þá þegar í Ijós,
að þjóðin hafði engu gleymt um
forna andlega tign sína, að hún
hafði varðveitt sársauka sinn,
vonir sínar og sjálfsforræðis-
vilja. Það kom og í ljós, að þrátt
fyrir áleitni danskrar tungu til
áhrifa á ströndum landsins og
fullan yfirgang hennar í við-
skiptamáli og embættisskjölum,
hafði tunga landsmanna varð-
veizt lítt menguð á vörum þjóð-
arinnar. Við endurritun forna
bóka, við endursagnir fornra
fræða, við ljóðagerð og rímna-
kveðskap hafði þjóðin varðveitt
sál sína gegnum langar aldir
mikilla hörmunga. Þjóðarstofn-
inn var bugaður, en ekki brot-
inn. /
Og svo sem áður gerðist á
landnámsöld hefst sókn þjóðar-
innar á vettvandi tungunnar.
Sterkur niður mikilla þjóðhrær-
inga í Norðurálfu heims berast
inn yfir strendur landsins.
Töfrasproti frelsishreyfingar-
innar rýfur þunga kyrrð. Ungir
menntamenn spretta upp til for-
ustu. Sjálfstæðisbarátta íslend-
inga er' talin hefjast árið 1830
með riti Baldvins Einarssonar
„Ármann á Alþingi". Eggert Ól-
afsson og Fjölnismenn fara eldi
tungunnar um nýtt landnám ís-
lenzkrar þjóðvitundar. Jón Sig-
urðsson ryðst fram í fylkingar-
brjóst. Fornar minningar um
sjálfsforræði þjóðarinnar og
andlega tign, varðveittar trú-
lega og helgaðar sársauka allra
kynslóða, brjótast út í ljósum
loga endurborinnar ljóðagerðar,
sem nær hærra risi og meiri
tign en áður hafði gerzt né
síðar orðið í íslenzkrl ljóðagerð.
Skáldsveit 19. aldar, sem kvað
óð endurvakningarinnar, frels-
iskvæðin, ljóð nýrrar andlegrar
sóknar verður, við hliðina á rit-
um fornsagnanna, ávallt sér-
stæð fylking í sóknarliði and-
legrar þjóðmenningar íslend-
inga um alla framtíð.
Gróandinn í þjóðlífi íslend-
inga hefir vaxið í réttum hlut-
föllum við ris frelsishreyfing-
arinnar og aukið sjálfsforræði
þjóðarinnar í eigin málum henn-
ar. Sterkar félagsmálahreyfing-
ar rísa til sóknar: Bókmennta-
félag íslands, samvinnufélögin,
ungmennafélögin, góðtemplara-
reglan, íþróttafélögin, svo örfá
séu nefnd af miklum fjölda. Fyr-
ir og um aldamótin taka íslend-
ingar að sækja á djúpmiðin. Á
nokkrum áratugum rís landið
úr rústum, þjóðin reisir borgir
og bæi, endurbyggir sveitabýlin,
leggur síma, vegi, brýr; eignast
hafnir, vita og skipastól, tekur
verzlun og utanríkismál að öllu
í sinar hendur, reisir landsspít-
ala og stofnar til trygginga,
byggir háskóla og fjölda annara
skólahúsa, eignast útvarp og
ástundar bókagerð og bóklest-
ur af meira kappi en nokkur
önnur þjóð. Og áræði þjóðarinn-
ar vex og úrræði nýtast við
aukna menntun og vaxinn stór-
hug eftir því, sem nær dreguf
fullum sigri í baráttu hennar til
sjálfsforræðis.
V.
Og nú höfum við hinn 17., júní
næstkomandi, eftir meira en
aldarlanga sjálfstæðisbaráttu,
náð á leiðarenda. Við þetta sið-
asta átak höfum við með þjóð-
aratkvæðagreiðslunni vottað öll-
um heimi, að við höfum engu
gleymt, að þjóðvitund okkar er
sterk og sjálfsforræðisvilji ís-
lendinga hefir aldrei verið ríkari
en nú er hann. Með samhuga,
glæsilegu átaki höfum við þegar
áunnið okkur viðurkenningu
þriggja mestu stórvelda í heimi,
auk frændþjóðar okkar Norð-
manna, sem verður vottuð okk-
ur á fagurlegan hátt við sjálfa
gildistöku lýðveldisins. Þjóðar-
hamingja okkar er mikil um
þessar mundir. Við höfum orðið
samhuga í höfuðmáli samfélags
frjálsborinna manna. Við höfum
eftir mikla stjórnarfarslega
hrakninga um eyðimerkur ald-
anna náð til hins fyrirheitna
lands.
VI.
En er við fögnum miklum
sigri, megum við sízt, við ofur-
gleði, láta okkur yfirsjást um
það, að sigurinn er keyptur dýru
verði, starfs og þjáninga þeirra
manna, sem við harm og niður-
lægingu margra alda hafa þó,
þrátt fyrir allt, varðveitt þjóð-
vitund okkar, tungu og bók-
menntir og sem um heillar aldar
skeið fórnuðu kröftum sínum og
lífsstarfi í þágu hins mikla mál-
efnis.
Hitt ber okkur og að festa og
varðveita í ljósu minni, að er
við nú göngum, sem frjálsbornir
menn, inn í samfélag þjóðanna,
færumst við mikið í fang og tök-
um á herðar okkar þunga á-
byrgð gagnvart umheiminum,
gagnvart sjálfum okkur og eft-
irkomendum okkar.
Við höfum horft um öxl og
séð, að allt hið stórbrotnasta í
þjóðlífi okkar og menningu,
bæði um vörn og sókn, hefir
verið bundið baráttunni fyrir
þjóðfrelsi. Risaldir íslenzkrar
menningar hafa verið ávöxtur
sjálfsfoi’ræðis þjóðarinnar til
forna og sjálfstæðisbaráttu
hennar á öldinni, sem leið. Af
þessu liggur ljóst fyrir svarið við
spurningunni, sem varpað var
fram í upphafi þessa máls.
Endurheimtur kjörgripur sjálfs-
forræðisins er okkur alls verður.
Hann ber í eðli sínu og eigindum
allar þjóðarvonir okkar og all-
an þjóðarvanda um alla fram-
tíð.
Þess er ekki að dyljast að um
gæzlu þessa kjörgrips verður
okkur mikill vandi á höndum.
Margir landsmanna eru nú
haldnir mikilli bölsýni um farn-
að okkar á komandi árum og úr-
lausnir*-Vandamála. Mikið hefir
verið fjasað um það', að þjóðin
hafi beðið tjón á sálu sinni og
siðferði við hernám landsins og
hersetningu um fjögurra ára
skeið. Ég er ekki haldinn slíkri
bölsýni. Mér verður starsýnt á
þá staðreynd, að í styrjöld þeirri,
sem nú geisar um alla jörð, mun
engin þjóð hafa átt við að búa
meiri mildi, einlægari skilnings-
viðleitni og vinsemd ráðamanna
erlendra herja heldur en við
íslendingar. Ég læt mér ekki
missýnast um það, að þjóð, sem
hefir bjargazt gegnum mestu
hörmungar á liðnum öldum,
varðveitt tungu sína og þjóðar-
vitund, ferst ekki, þótt veilur
kunni að gera vart við sig í
einni kynslóð hennar. Meðan
mæður eru íslenzkar, verður ís-
lenzk tunga töluð og varðveitt á
íslandi. Meðan íslendingum
tekst að-varðveita sjálfstæði sitt
og ríkisrétt í samfélagi og góðu
samstarfi við aðrar þjóðir, mun
fram verða sótt til þjóðvaxtar
og aukinnar þjóðmenningar.
Um eítt er mér þó uggur i
brjósti. Við stöndum nú á svip-
uðum tímamótum og landnáms-
menn íslands í öndverðu. Við
erum um það bil að öðlast sjálfs-
forræðisvitund okkar að nýju
og okkur er sami vandi á hönd-
um um gæzlu sjálfstæðisins. Á
Sturlungaöld deildu ættarflokk-
ar og glötuðu sjálfstæði þjóðar-
innar. Nú deila stéttarflokkar.
Ég óttast það, að ef við ekki von
bráðar berum gæfu til samfvlk-
ingar viturra manna og hóf-
samra, og setjum þjóðinni
trausta stjórnskipun og rétt-
lá.ta, þá muni sömu orsakir leiða
til samskonar úrslita, og við fá-
um elcki haldið virðingu okkar
og sjálfsforræði.
VII.
í undangengnum umræðum
um fulla endurheimt sjálfsfor-
ræðis okkar hafa komið fram
raddir um það, að hér væri um
gerfisjálfstæði eitt að ræða, með
því að við hefðum notið fullra
ríkisréttinda síðan árið 1918.
Skoðanir um þetta atriði eru
ekki einungis rökræns eðlis; þær
eru einnig huglægar og hjart-
lægar. — Þegar sólin þann 17.
iúní næstkomandi hnígur til
viðar, bá hefir þú, lesari, og- ég
og hver einasti kynborinn, ís-
lenzkur þegn öðlazt innra með
sjálfum oss áður óþekkta til-
finningu í lífi þeirrar kynslóðar,
sem byggir landið: meðvitund-
ina um fullt og óvéfengt sjálfs-
forræði fslendinga. Það var
þessi meðvitund, sem veitti
landnámsmönnum íslands
djörfung og orku til sjálfs af-
reks landnámsins - og lyfti
hugum þeirra og vitorku til
sóknar í heimi andans.
Enda þótt mikið hafi áunnist
á síðastliðnu hálfrar aldar
J skeiði, stendur nú fyrir dyrum
j höfuðlandnám íslendinga á ís-
i landi. Fyrir því verður 17. júní
. næstkomandi dagur mikilla
, heitstrenginga. Og þó mikils sé
I vert um ytri tákn og nokkur
jháreisti fylgi slíkurn atburðum,
, verður ávallt mest vert um hin
j þöglu heit hins óbreytta manns,
^hvar sem hann hefir hlotið
, stöðu í atvinnufylkingum lands-
manna og þjóðarstarfi um að
ávinna sér og helga rétt þegn-
bórins manns frjálsrar þjóðar
j og hvika ekki úr fylkingu nú, er
fram horfir og sótt verður til
, aukins landnáms og þjóðmenn-
ingar íslendinga á 20. öld.
4. júní 1944.
Jónas Þorbergsson.
„Hátt á eldhrauni upp, þar sem ennþá öxará rennur ofan í Almannagjá,
alþingið feðranna stóð".