Tíminn - 17.06.1944, Side 7

61. blað

TÍm\\. langardagiim 17. jiíní 1944
7
Þorkell Jóhannesson:
I.
Margt hefir ritað verið um
hrun þjóðveldisins forna og
hverjar orsakir ha-fi til þéss
dregið, að íslendingar gengu á
hönd Noregskonungi. Bent hefir
verið á það atriði Gamla sátt-
mála, sem hermir um siglingar
til landsins, sex hafskip á ári
forfallalaust, og talið vottur þess,
að landsmenn hafi óttast við-
skipta- og siglingabann og úlfa-
kreppu, er af því leiddi. En kon-
ungar réðu þá þegar miklu um
slík efni, og sjálfir voru íslend-
ingan. lítils megnugir um sigl-
ingar landa í milli, er hér var
komið sögunni. Hér hneig að
vísu margt að einu, en efalaust
voru millilandaviðskiptin þung
á metunum, er íslendingar voru
til þess neyddir, að gera sátt-
málann við Noregskonung 1262
—’64. Sannaðist hér, að stundum
leiðir krókur til keldu, er þjóðin
hugðist að tryggja siglingar sín-
ar og utanlandsviðskipti með í-
hlutun erlendrar konungsstjórn-
ar, en sú íhlutun varð síðar slík
svipa á þjóðina að nærri lá, að
henni riði að fullu. Er það forn
reynsla og ný einstaklingum og
heilum þjóðum, að fjárhagslegt
ósjálfstæði verður þeim eigi að-
eins upphaf ófrelsisins, heldur og
ófrelsið sjálft. Hefir þetta sann-
azt fullkomlega á okkur íslend-
ingum og svo hitt, að þróun efna-
legs og stjórnarfarslegs sjálf-
stæðis helzt í hendur og styður
svo hvað ánnað, getur reyndar
hvorugt án hins staðizt. Ættum
við að vera langminnugir þess-
arar staðreyndar nú, ný-sjálf-
stæðir og ný-ríkir mennirnir, og
gæta þess að stilla svo til, að
ekki gangi af okkur hvort
tveggja fyrr en flónskan varir.
IL
Það er sammæli fróðra manna
um íslenzka menningu á þjóð-
veldistímanum, að hún hafi ver-
ið furðulega "mikil og glæsileg
á margan hátt og skarað fram
úr því, sem gerðist með frænd-
þjóðum okkar á þeim tíma í
mörgum greinum. Gullöld ís-
lendinga, sem svo hefir kölluð
verið, hefir reynzt torskilið fyr-
irbrigði mörgum mönnum og
slíkt hið sama hnignun sú, sem
vart verður um og eftir lok þjóð-
veldisins. Sumir hafa ætlað, að
loftslag hafi hér hlýrra verið á
gullöldinni, en spillzt síðar og
hafi þetta valdið umskiptum til
hins verra á þjóðhögum öllum.
Eigi verða nein gögn til þessa
fundin, enda er slíkt í sjálfu sér
harla ósennilegt, og að engu er
hugmynd þessi merk nema því,
að í henni felst athugun, er
leiðir til viðurkenningar á því,
að lífsskilýrðum í landi okkar
hafi hnignað á þessum tíma, en
það er efalaus staðreynd. Og
þessi hnignun um fjárefni þjóð-
arinnar verður höfuðorsök þess,
að þjóðveldið líður undir lok,
og þar með er á enda runnið
blómaskeið hinnar fornu þjóð-
menningar íslendinga. Náttúru-
auðlegð hins nýja íslands hafði
lagt drýgstan skerfinn til þess
að skapa þessa menningu upp
úr umróti þjóðflutninga þeirra,
er til landnámsins leiddu. í
hennar skjóli uxu hér upp sterk-
ar og frjálshuga kynkyíslir, er
eigi kusu við aðra að deila kjör-
um né kosti, þjóð, sem í verk-
legri og andlegri menningu sinni
átti rætur í fimm þjóðlöndum,
en hvergi sinn líka. Svo ör og
einstæð þróun ber þess vott, að
hún var ekki knöppum kosti al-
in. En þótt náttúra landsins
væri frá upphafi harla auðug,
gróðurlendið að minnsta kosti
tvöfallt við það, sem nú gerist,
og margfalt að kostum, og önn-
ur náttúrugæði að sama hófi
mikil og auðtæk, sannaðist hér,
er stundir liðu, svo sem jafnan
vill verða, að eyðist það, sem
af er tekið. Rök verða til þess
færð, að forfeður okkar á þjóð-
veldisöld voru búmenn góðir á
sinn hátt, gagnhyggnir og
hirðusamir. Um það vitna m. a.
hin fornu landbúnaðarlög. En
þrátt fyrir allt byggðist megin-
þátturinn í búnaði þeirra, kvik-
fjárræktin, að mestum hlut á
hreinni rányrkju. Meðan af
nógu var að taka, gekk þessi
búnaður ágætlega. Landkostirn-
ir tóku broddinn af harðærun-
um, þeirra gætti lítt eða ekki
fyrst um sinn. En sú dýrð varð
endaslepp. Gróðrinum hnignaði
við þrotlausan ágang búfjárins
og eyddist með öllu í sumum
stöðum. Útigangur búpeningsins
var ekki eins tryggur og áður
fyrr. Hin mikla veiðignægð fór
þverrandi. Hvað eftir annað
gerir hörð ár. Kvikfé fellur og
þrengir að högum bænda. En
harðærið stafar ekki af því, að
veðurfarið gerist ómildara en
fyrrum, heldur er höfuðorsökin
sú, að landið er farið að ganga
úr sér. Þjóðin, sem áður var
fullrík, er fátækari orðin, hagur
alls almennings ótryggari, valt-
ari. Á þessu ber nokkuð þegar
á 12. öld, en á 13. öld eru hnign-
unarmerkin á atvinnuhögum
þjóðarinnar auðsæ, þótt hjp
andlega menning hennar beri
þá sína glæsilegustu ávexti —
að liðnu sumri. Sjálft stjórnar-
farið ber ljósan vott hinnar al-
mennu efnalegu hnignunar. Sú
röskun er verður á jafnvægi
milli höfðingja landsins, er hið
forna goðavald safnast í hend-
ur fárra manna, sýnir okkur
hversu mikil brögð eru þá að
því orðin, að ýmsar hinar gömlu
höfðingjaættir eru þrotnar að
efnum og áhrifum, en öll alþýða
ósjálfstæðari en fyrrum, skeyt-
ingarminni um almenn mál, hlé-
drægari og skjólsæknari, unz
þróuninni lýkur með hruni þjóð-
veldisins.
III.
Sjálfstæðisbarátta íslendinga
er löng orðin. Tregir gengu þeir
til þess að afsala sér frelsi sínu i
hendur Noregskonungi. Sáttmáli
sá, er þeir gerðu við Hákon
gamla um þetta efni, ber það
með sér, að þjóðin var þá að-
þrengd orðin, þreytt á ófriði og
uggandi um hag sinn. Þó skorti
hana ekki dáð né atburði til
þess að halda fast fram rétti
sínum til þess að vera laus allra
mála, ef konungur héldi ekki
skilmála þá, er sáttmálinn
hermdi, að beztu manna yfirsýn.
Deilt hefir verið um merkingu
þessarar orða og skal ekki rætt
um það hér, en það er virðuleg
reisn i þessu skilorði Gamla sátt-
mála og svo þessum orðum: Jarl-
inn viljum vér yfir oss hafa með-
an hann heldur trúnað við yður
og frið við oss! Þannig talar ekki
sigruð þjóð eða kúguð, heldur
frjálsborin þjóð, sem vön er því
að skipa sjálf málum sínum, er
sér meðvitandi um rétt sinn og
einráðin í að gæta hans, þótt
hún standi höllum fæti um sinn
og sé til þess knúin að ganga
á hönd erlendum höfðingja, er
forvígismenn hennar sjálfrar
hafa brugðist henni og leitt hana
í ófæru. Og þótt íslenzku höfð-
ingjarnir setti ofan, er þeir urðu
nú að sækja völd og áhrif í landi
sínu í hendur erlends konungs,
eða þokast að öðrum kosti á
bekk með sléttum bændum,
skorti ekki forustuna, ef þess
var freistað að þröngva að rétt-
indum landsmanna. Þrátt fyrir
svikin og niðurlæginguna 1262
—64 lifði nokkuð af kjarki og
forsjá Einars Þveræings með
þjóðinni. Sá andi var nær stadd-
ur á Hegranesþingi«, 1305, er
Skagfirðingar ráku Krók-Álf af
höndum sér, og í Skálholti, er
Árnesingaskrá var saman tekin.
Hann studdi Norðlendinga í við-
ureign þeirra við Orm biskup
Ásláksson, Smið Andrésson og
Jón biskup skalla. Á þessari öld
var lagður grundvöllur nýrrar
atvinnuskipunar í landinu, er
þjóðinni var mest nauðsyn vegna
hrörnandi haga landbúnaðarins.
Uppfrá þessum tíma þokar sjáv-
arútveginum svo mjög fram, að
hann verður síðan meginstyrkur
þjóðarbúsins í viðskiptum við
útlönd, er nú fóru brátt mjög
vaxandi og sköpuðu nýtt upp'-
gangstímabil i landi voru fram
um miðja 16. öld. — Mér þykir
rétt að draga þetta fram hér,
ekki sízt vegna þess, að svo hef-
ir löngum verið talið, að 14. öld-
in væri sögusnauð hrakfalla öld
og ómerk um flesta hluti. En
þeim mun annað sýnast, sem af
alúð vilja leitast við að þekkjá
hana og skilja örlög hennar.
Úrslit siðskiptabaráttunnar
tákna ekki eingöngu „klárari"
trúarbrögð i landi voru. Þau
tákna sigur konungsvaldsins og
algerða yfirdrottnun þess, er
hið andlega vald kirkjunnar er
sveigt til fullrar hlýðni og þjón-
ustu við það. í baráttu sinni
gegn konungsvaldinu hafði Jón
Arason haldið fram réttindum
þjóðarinnar samkvæmt sáttmála
þeirra við Noregskonung. Slíkt
var nú að engu haft, og röskum
hundrað árum síðar var fulltrú-
um íslendinga þröngvað til rétt-
indaafsalsins í Kópavogi, sem
seint mun gleymast. En jafnvel
þá, eftir langvarandi yfirtroðslur
hins erlenda valds og verzlunar-
áþján, er um sex áratugi hafði
til sín sópað vandlega öllum at-
vinnuarði þjóðarinnar, svo að
hún var á hraðri leið til þess að
verða örbjarga — jafnvel þá er
ekki með öllu þögnuð hin forna
rödd, er minnti á gámlan rétt
og lög íslendinga.
Mótmæli lítilmagnans þykja
ekki mikilsverð, þar sem ófrík-
ið sker úr málum. Þó mun oss
enn um hríð endast til sæmdar
og sjálfsvirðingar minningin um
Árna lögmann Oddsson og Bryn-
jólf biskup Sveinsson frá Kópa-
vogsfundi 1662.
IV.
Undir miðja 18. öld var svo
komið högum í landi okkar, að
trauðlega gat verra orðið. At-
vinna til lands og sjávar var á
fallanda fæti. Fólksfjöldinn var
nú um helmingur þess, sem ætla
má að verið hafi á blómatíma
þjóðveldisins forna, en fátækt
svo mikil og almenn, að kalla
má, að næsta lítið mætti út af
bera, svo að eigi yrði almennt
hallæri í landinu og mannfall
af hungri og hungursóttum. Öll
hin fornu ræktunarmannvirki
voru löngu fallin til grunna.
Bæirnir voru hvarvetna aumleg
hreysi og víða urðu jarðirnar að
liggja í auðn, er hreysin féllu
niður með öllu og urðu ekki
upp byggð vegna timburskorts.
Kjarkur og kraftur landsmanna
var mjög á þrotum en víl og
vonleysi ríkti hvarvetna. Á þess-
um tímamótum hóf Skúli Magn-
ússon baráttu sína fyrir efna-
legri viðreisn þjóðarinnar. Með
tilstyrk hinnar dönsku einvalds-
stjórnar tókst honum að þoka
nokkru áleiðis um framfarir og
nýjungar í einstöku starfsgrein-
um, þótt flest ætti það skamman
aldur. En hér var merki reist
og undir það gengu síðan þjóð-
hollir, gáfaðir og ötulir menn,
hver af öðrum, svo að það féll
aldrei niður síðan. Mesta afrek
Skúla var þó það, að hann
greiddi kaupþrælkuninni það
högg, er henni vannst drjúgum
til bana, og var þar með úr vegi
rytt hindrun, er ein út af fyrir
sig var þess megnug að gera
að engu allt,'sem reynt var til
viðréttingar högum íslendinga.
Úr því var baráttan fyrir við-
reisn íslands ekki vonlaust verk.
Eggert Ólafsson hóf sóknina til
þjóðernislegrar vakningar og
varð að miklu, þótt hans nyti
stutt við. Magnús Stephensen
barðist harðri og langri baráttu
fýrir fyllra verzlunarfrelsti og
bættri menntun landsmanna.
Hann hafði ungur heillast látið
af hugsjón hins upplýsta ein-
veldis, sem þá var kallað, og á
grundvelli þeirrar hugsjónar
vildi hann lyfta þjóð sinni til
menningar og framfara í nýjum
sið. En dagar hins upplýsta ein-
veldis voru reyndar taldir. Of
seint sá hann og skildi, að undir
ofurgyllingu þess var sandur
einn og eigi óbifanleg klöpp.Varð
svo hið mikla starf þessa gáfaða
og frjálshuga leiðtoga að miklu
minna liði en vænta mátti.
Baldvin Einarsson stýrði nær
stefnu Eggerts Ólafssonar og
átti þó meira sammerkt með
Skúla Magnússyni Um það leyti,
sem hann kom fram með Ár-
mann á Alþingi, var högum í
landi voru allmjög breytt' til
batnaðai1. Rýmkun sú, er gerð
hafði verið um hagi verzlunar-
innar, var nú loks tekin að bera
nokkurn sýnilegan árangur. Eftir
1820 gerði árferði allgott í landi.
Hagur almennings fór batnandi,
meiri bjartsýni gætti nú en
löngum fyrr. Erlendis voru hin-
ar römmu skorður einveldis-
skipulagsins teknar að svigna
fyrir áhrifum vel menntaðrar
og efnaðrar borgarastéttar, er
krafðist réttinda til hlutdeildar
um skipun almennra mála og
ríkisstjórnar á þjóðlegum grund-
velli. Fjölnismenn taka við af
Baldvin Einarssyni og gerast
glæsilegir boðberar þjóðlegrar
vakningar með íslendingum. En
í kjölfar þeirra kom Jón Sigurðs-
son, sem boðberi nýrra pólitískra
hugsjóna og forvígismaður
fornra réttinda íslenzku þjóðar-
innar. Fyrsti áfanginn í þessari
baráttu var endurreisn Alþingis,
en það kom saman í Reykjavík
í fyrsta ,sinn sumarið 1845. Hefst
þá nýr kafli í sögu íslendinga.
V. •
Það var upphaf þessa máls, að
þróun efpalegs og pólitísks
sjálfstæðis fæfi bezt saman og
gæti raunar hvorugt án hins
verið. Saga okkar síðustu hundr-
að árin er ljóst dæmi um þetta.
Fyrsta afrek Alþingis var afnám
verzlunarhaftanna 1854, er síð-
ustu leifar kaupþrælkunarinnar
voru niður brotnar. Stjórnlaga-
baráttan, er hafin var samtímis,
átti sér lengri slóða, en meðan
enn stóð baráttan um fyrstu úr-
slit þeirrar togstreitu þokaði
ýmsu til vegar um atvinnuefni
þjóðarinnar, þótt hægt færi.
Þegar svo stjórnarskráin kom
þjóðhátiðarárið 1874, var þjóðin
að ýmsu leyti allvel við því bú-
in að hagnýta sér þau réttindi,
er henni hlotnuðust þá. Að vísu
voru kostirnir ekki mjög ríf-
legir: takmarkað löggjafarvald
Alþingis og fjárveitingavald án
teljandi tekjustofna. Átökin
urðu því lin í fyrstu, svo mikils
sem hér þurfti við. Vegir voru
engir né brýr og samgöngur alls-
kostar óviðunandi. Skipun heil-
brigðismál aðeins á frumstigi.
Skólakerfi ekkert að kalla. At-
vinnulöggjöfin algerlega úrelt
og að sinni ekki að ræða um
neinn stuðning við atvinnuveg-
ina frá Alþingis hálfu sem
nokkru munaði. Engin pen-
ingastofnun var til í landinu og
ekkert fjármagn innlent, sem
teljandi væri. Verzlunin var er-
lend að langmestum hluta, þrátt
fyrir verzlunarfrelsið, og víða
lítil sem engin breyting frá því
á einokunaröld. Sagan um
framfarir þær, sem hér urðu
fram um aldamót, er of löng til
þess að hún verði rakin hér.
Kannast og flestir nógu vel við
höfuðdrætti hennar. Á þeim 30
árum, sem líða fram til þess er
þjóðin fékk heimastjórn, er
lengst af um hægfara þróun að
ræða. í flestum greinum verður
nokkur framför, en um.sum efni,
eins og verzlun og sjávarútveg,
verður furðulega miklu í verk
komið. Líkast til varðar þó
mestu um breytingu þá, sem
verður á viðhorfi landsmanna
sjálfra. Okkur, sem nú lifum, er
gjarnt til þess að láta okkur
sjást yfir það, hversu geysimikla
þýðingu stjórnarbótabaráttan á
síðasta fjórðungi 19. aldar hafði
fyrir þjóðina. Þessi staglsama og
að því er löngum mátti virðast,
vonlausa barátta, stælti frelsis-
hug þjóðarinnar, brýndi kappið,
treysti viljann. Hitt, sem vannst
á um fjárefni og umbætur í
ýmsum greinum, var í sjálfu sér
ágætt, dálagleg byrjun eða upp-
haf byrjunar, en hið siðferði-
lega gildi þessara vinninga
hafði reyndar miklu meiri þýð-
ingu fyrir þjóð, sem var að
brjótast fram úr umkomuleysi
til trúar á sjálfa sig, framtíð
sína, rétt.sinn til stjórnfrelsis og
sjálfræðis. Þá fyrst, er þjóðin
hefði fengið framgengt kröfum
sínum um aukið pólitískt frelsi,
myndi kraftur hennar fá notið
sín að hinu mikla viðreisnar-
verki. Saga okkar síðan 1903
hefir á glæsilegan hátt staðfest
þetta. Öld heimastjórnarinnar
fram til 1918 sýndi ljóslega, að
þjóðina brast hvorki þrek né
kjark til þess að taka skörulega
á málum sínum, er hún var
sjálfráð orðin. Árangurinn varð
líka furðulega mikill í öllum
efnum. Samt verða greinileg
þáttaskil 1918, og á engu tíma-
bili i sögu okkar hefir glæsilegri
árangur orðið af starfi þjóðar-
innar en á þeim aldarfjórðungi,
sem liðinn er síðan ísland varð
fullvalda ríki. Dæmin eru nær-
tæk, sem sanna þetta, þótt hér
verði ekki tilfærð, enda kunnug
flestum. Um hitt þarf enginn að
efast, að gengi okkar í dag eig-
um við því að þakka, að okkur
tókst smátt og smátt og loks til
fulls að endurheimta frelsi okk-
ar og vera sjálfráðir um skipun
allra okkar mála.
VI.
Oft er um það rætt, að land
okkar sé auðugt. Það er að vísu
rétt, en auðlegð þess er torsótt,
krefur þrautseigrar atorku. Und-
anfarna áratugi hefir þjóðin
varið miklu fé og starfi til þess
að efla atvinnuvegi sína, breyta,
skapa af nýju. Og henni hefir
orðið furðu vel ágengt. Sérhver
þáttaskipti í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar um hundrað ára
bil hafa orðið upphaf nýrrar
framsóknar í atvinnu- og menn-
ingarlífi hennar. Nú reynir á
það, við þessi miklu tímamót,
að tekið verði á þessum málum
af meiri rögg og festu en nokkru
sinni fyrr. Sagt hefir verið, að
sjálfstæðisbarátta okkar væri
eilíf. Það er rétt. Hvar sem bær
er reistur, tún grætt úr órækt
eða báti rennt á sjó, er unnið
fyrir sjálfstæði íslands. Allt
sem hér er starfað góðu heilli í
hvaða starfsgrein sem er miðar
að því að efla hag þjóðarinnar
og tryggja frelsi hennar og sjálf-
stæði. '
Þjóðin er fámenn, en hún
á stórt land og lítt byggt við
það sem verið gæti. Hér bíður
mikið viðfangsefni og mikil
framtíð hraustra handa. En
framtíð okkar er eigi síður tengd
hafinu. Tækni nútímans mun
auðvelda okkur hið nýja land-
nám. Hún gerir meira en bæta
upp það, sem liðnar kynslóðir
neyddust til að eyða í harðri
bai£ttu sinni við fátækt og á-
þján. Óll gæði hins nýja íslands,
er mestan styrk veittu þjóðinni
fyrstu aldirnar, mundu trauð-
lega vega á móti henni.
Þjóðin á margs að minnast
við upphaf nýrrar aldar. En að
sinni gefst ekki langur tími til
endurlits. Minningar má rek.'a
í góðu tómi, ljúfar og sárar.
Engu verður gleymt. En að sinni
er það framtíðin, áformin og
vonirnar, sem taka hug okkar
allan. Baráttan, sem framund-
an er, mun fyrst um sinn krefja
allrar þeirrar orku, sem við eig-
um til. Sú barátta á að þrosl^a
krafta okkar, svo sem öll bar-
átta gerir, sem heilum huga er
háð. Okkar stóra land og úthaf-
ið mikla kalla á frjálsa, samhuga
og vaxandi þjóð, sem á mikla
framtíð fyrir höndum.
Myndastytta af fyrsta landnámsmanninum
á íslandi, Ingólfi Arnarsyni, á Arnarhóls-
túni í Reykjavík.